12-)Birinci makale

Burada (Bi’set)i, ya’nî Peygamber gönderilmesini ve bunun lâzım olduğunu bildireceğiz. İnsan, yaratılışında herşeyden habersizdir. Hâlbuki, insanın dışındaki mahlûklar o kadar çokdur ki, Allahdan başka kimse bilmez. Böyle olduğunu, (Müddessir) sûresinin otuzbirinci âyeti bildirmekdedir. Çocuk, (İdrâk) âletleri ile âlemleri anlamağa başlar. Mahlûkların her cinsine bir (Âlem) diyoruz. İnsanda ilk yaratılan idrâk âleti (Lems), dokunma hâssasıdır. İnsan, bu hâssası ile, soğuğu, sıcağı, yaşı, kuruyu, yumuşağı, katıyı ve benzerlerini idrâk eder, anlar. Lems hâssası renkleri, sesleri anlıyamaz. Bunları yok sanır. Sonra görme hâssası yaratılır. Bununla, renkler, şekller anlaşılır. Bu âlem, ya’nî görmekle anlaşılan şeyler, lems âleminden, dahâ geniş, dahâ çokdur. Sonra, işitme hâssası açılır. Bu his organı ile sesler, nağmeler anlaşılır. Sonra (Zevk), ya’nî tat duyma hâssası yaratılır. Sonra, koku alma hâssası yaratılır. Böylece (His âlemi)ni tanıtan beş duygu kuvveti temâmlanır. Yedi yaşına doğru (Temyîz) kuvveti yaratılır. Bununla, his kuvvetleri ile anlaşılamıyan şeyler anlaşılır. Bu kuvvet, his kuvvetleri ile idrâk olunan, anlaşılan şeyleri birbirlerinden ayırır. Dahâ sonra akl yaratılır. Akl, temyîz kuvveti ile ayrılmış, başka başka oldukları, fâideli, zararlı, iyi, fenâ oldukları anlaşılan şeylerden, lâzım, câiz, mümkin, muhal ya’nî imkânsız olanları ayırır. Akl, temyîz ve his kuvvetlerinin anlıyamadığı şeyleri anlar. Allahü teâlâ, ba’zı seçdiği kullarında, akldan sonra başka bir kuvvet dahâ yaratır. Bununla, aklın bilemediği, bulamadığı şeyler ve ilerde olacak şeyler anlaşılır. Buna (Nübüvvet) ya’nî peygamberlik kuvveti denir. Temyîz kuvveti, akl ile anlaşılan şeyleri anlıyamadığı için, bunlara inanmıyor. Akl da, peygamberlik kuvveti ile anlaşılan şeyleri anlıyamadığı için, bunların var olduklarına inanmıyor, inkâr ediyor. Anlamadığını inkâr etmek, anlamamanın, bilmemenin ifâdesi oluyor. Bunun gibi, kör olarak dünyâya gelen kimse, renkleri, şeklleri hiç işitmese, bunları bilmez. Varlıklarına inanmaz. Allahü teâlâ, Nübüvvet kuvvetinin de bulunduğunu kullarına bildirmek için, bu kuvvetin benzeri olarak, insanlarda rü’yâyı yaratdı. İnsan ilerde olacak şeyi, açıkca veyâ (Âlem-i misâl)deki şekli ile ba’zı rü’yâda görmekdedir.

Rü’yâyı bilmeyen birine, (İnsan ölü gibi baygın düşüp, düşünce ve hislerinin hepsi gidince, aklın ermediği, gayb olan şeyleri görüyor) denilse, inanmaz. Böyle şeyin olamıyacağını isbâta kalkışarak, (İnsan etrâfını his kuvvetleri ile anlıyor. Bu kuvvetler bozulursa, birşey idrâk edemiyor. Hele hiç işlemedikleri zemân, hiçbirşeyi anlıyamaz) der. Böyle bozuk mantık yürütür. Akl ile bilinen şeyleri his kuvvetleri anlıyamadıkları gibi, Nübüvvet kuvveti ile bilinen şeyleri akl anlıyamıyor.
Peygamberlik kuvvetinin bulunduğunda şübhesi olanlar, bunun mümkin olmasında veyâ mümkin ise de, vâkı’ olmasında şübhe ediyorlar. Bunun mevcûd ve vâkı’ olması, mümkin olduğunu göstermekdedir. Bunun mevcûd olduğunu da, Peygamberlerin, aklın ermediği bilgileri haber vermeleri göstermekdedir. Akl ile, hesâb ile, tecribe ile anlaşılamıyan bu bilgiler, ancak Allahü teâlânın (İlhâm) etmesi ile, ya’nî Peygamberlik kuvveti ile anlaşılmışdır. Peygamberlik kuvvetinin bundan başka özellikleri de vardır. Bir özelliğinin benzeri olan rü’yâ, insanlarda bulunduğu için, biz de, misâl olarak bunu bildirdik. Başka özellikleri, tesavvuf yolunda çalışanlarda zevk yolu ile hâsıl olur. Bildirdiğimiz bu özellik de, peygamberliğe inandırmak için vesîka olarak yetişir. İmâm-ı Muhammed Gazâlî de, (El-münkız-ü anid-dalâl) kitâbında peygamberliğe inandırmak için, vesîka olarak bu özelliği yazmışdır.
Eski yunan felsefecilerine göre, peygamberliğe inanmak fâidelidir. (Çünki, akla yardımcıdır. Allahın varlığını ve kuvvetini, ilmini düşünmek böyledir. Aklın ermediği, nice fâideli şeyler de, Peygamberden öğrenilir. Tekrâr dirilmek ve âhiret bilgileri ve ba’zı işlerin iyi olduklarının bilinmesi ve ba’zılarının fenâ olarak bilinmesi, ba’zı gıdâların, ilâcların zararlı olup olmadıklarının bilinmesi böyledir) derler.
Peygamberliğe inanmıyanlar diyorlar ki:
1 — Peygamber olarak gönderilen kimsenin, (Seni Peygamber olarak gönderdim. Benim tarafımdan kullarıma söyle!) diyenin Allah olduğunu bilmesi lâzımdır. Allahı tanımak, bilmek için ise, bir yol yokdur. Bu sözü söyliyen cin olabilir. Din sâhiblerinin hepsi, cinnin varlığına inanmakdadır.
Cevâb: Gönderilen kimse, gönderilmiş olduğunu mu’cize ile isbât etmekdedir. Mu’cizeyi yapan Allahdır. Cin yapamaz. Hiçbir mahlûk da yapamaz.
2 — Peygambere (Vahy) getiren melek, cism ise, orada bulunanların hepsine görünmesi lâzımdır.

Görülmediğini siz de söylüyorsunuz. Cism değilse, rûh ise, bunun söylemesi ve işitilmesi olamaz. Eğer cevâb olarak, (Peygambere Allahü teâlâdan vahy getiren melek cismdir. Allahü teâlâ, bunun görünmemesini istemekdedir. Göstermemeğe de kâdirdir) derseniz, önümüzdeki dağı görmememiz ve yanımızda çalan davulun sesini işitmememiz lâzım gelir. Bu ise, safsatadır.
Cevâb: Vahyi getiren melekdir. Melek, latîf, şeffâf cismdir. Renksiz olan şeffâf cismlerin görülmesi Allahü teâlânın âdeti değildir. Hava, cismdir. Fekat, şeffâf ve renksiz olduğu için görülmemekdedir. Katı cismler görülmez deseydik, o zemân safsata olurdu. Rûhların, görünür cism hâlini alarak söylemesi ve bunun işitilmesi mümkindir ve çok vâkı’ olmuşdur.
3 — Peygambere inanmak için, Onun peygamber olduğunu anlamak lâzımdır. Bu da, uzun zemân incelemekle olabilir. Peygamberi hemen tasdîk etmek mecbûriyyeti abes olur.
Cevâb: Peygamberin hârikalarını, mu’cizelerini görüp de, doğru söylediğini anlamamak olamaz. Bunları görenlerin ve işitenlerin, hemen anlayıp inanmaları lâzımdır.
4 — Peygamberin, fâideli şeyleri emr etmesi, zararlı şeyleri yasak etmesi vazîfesidir. Bu ise, doğru birşey değildir. Çünki, bu iş, kulları cebr etmek, zorlamak olur. (Kulun işini Allah yaratır. Kulun bu işde te’sîri olmaz) diyorsunuz. Kulu, elinde olmıyan bir işi yapmağa zorlamak olur.
Cevâb: Kulun kudreti, işin yaratılmasına te’sîr etmez ise de, yapılmasını istemek ve işin sebeblerini hâzırlamak kulun elindedir. Buna (Kesb) denir. Kula, kesb etmesi için emr olundu. Böyle emr olunması doğrudur.
5 — Kul, emri yapmak için yorulacakdır. Yapmazsa, kendisine azâb yapılacakdır. Bunun ikisi de kula zararlıdır. Allahü teâlâ, hakîmdir. Zararlı iş yapmaz.

Cevâb: Buna karşılık deriz ki, emrlerin hepsi dünyâ için ve âhıret için fâidelidirler. Fâideleri, yapılmalarındaki yorgunlukdan katkat çokdur. Az bir yorgunlukdan kurtulmak için, bu fâideleri elden kaçırmak akla uygun değildir.
6 — Emrin yapılmasındaki yorgunluk karşılığı bir fâide olmazsa, bu emri vermek abes olur. Fâidesi varsa, fekat hepsi Allaha yararsa, Allahü teâlâ, kullarına muhtâc demek olur. Bu da doğru değildir. Fâidesi insana ise, fâideli şeyi emr edip, bunu yapmıyana azâb etmek de, akla uygun değildir. Çünki, bu emr, kendine fâideli olan şeyi yap! Yapmazsan, sonsuz olarak canını yakarım demekdir.
Cevâb: Aklın güzel, çirkin, abes demesi, her zemân doğru olmaz. Allahü teâlânın her işinin fâideli olması lâzımdır, demek de doğru değildir. Bunu ileride isbât edeceğiz. Sonsuz azâb yapılması, fâide elde edilmediği için değildir. Sâhibinin, yaratıcısının emrini yapmadığı içindir. Emrini yapmamak, ona ihânet, horlamak, kıymet vermemek olur.
7 — Allahü teâlâ, kulunun yapamıyacağını, kendine fâideli olan şeyi yapmak istemiyeceğini bildiği hâlde, niçin bunu yapmasını emr ediyor? Bu emr, kuluna zararlı, çirkin olmaz mı?
Cevâb: Bu emr kuluna zarar olur desek bile, çok fâidelere kavuşmak için, ufak zarara katlanmak lâzım olduğunu yukarıda bildirdik. Müslimânların, yetmişiki sapık fırkasından (Mu’tezile) ismindeki fırkada olanlara göre, kâfire yapılan teklîfde, ya’nî emr ve yasakları bildirmekde de fâide vardır. Bu fâide, onu sevâb kazanmağa sevkdir. Çünki sevâb, teklîf olunan kimsenin emrleri yapmasından hâsıl olan fâidedir. Teklîfin fâidesi değildir. Bir kimse, gelmiyeceğini iyi bildiği hâlde, birini yemeğe da’vet eder. Böylece cömerd ve iyilik sever olduğunu göstermek ister. Çağırmasa, bu arzûsunu gösterememiş olur. Burada, müslimân fikr adamlarının sözlerini bildirmeği fâideli görüyorum:
Allahü teâlâ, insanları za’îf ve muhtâc yaratdı. Giyecek, yiyecek, barınacak, düşmandan korunmak gibi ve dahâ nice şeylere muhtâcdırlar. Bir kimse, kendi ihtiyâclarını yalnızca hâzırlıyamaz. Buna ömrü yetişmez. İnsanların ortaklaşa çalışmaları, birlikde yaşamaları lâzımdır. Biri yapdığı âleti başkasına verir. Ondan, kendine lâzım olan başka birşey alır. Bu ortaklık ihtiyâcına, (İnsan medenî olarak yaratılmışdır) denir. Medenî, ya’nî birlikde yaşayabilmek için, adâlet lâzımdır. Çünki herkes muhtâc olduğuna kavuşmak ister. Bu arzûya, (Şehvet) denir. Arzû etdiğini başkası alırsa, alana kızar. Aralarında çekişme, zulm, işkence başlar. Topluluk parçalanır. Toplulukda, alışverişi düzenlemek, adâleti sağlamak için, çok şey bilmek lâzımdır. Bu bilgiler, birer kanûndur. Bunların en âdil olarak bildirilmesi lâzımdır. Bunları hâzırlamakda da anlaşamazlarsa, yine karışıklık olur. Bunun için, insanların üstünde bir âdil varlığın hâzırlaması lâzımdır. Bunun teklîflerine uyulması için, güçlü kuvvetli olması ve teklîflerin ondan geldiğinin anlaşılması lâzımdır. Bunu anlatan, inandıran da, ancak mu’cizelerdir. Kendi zevklerine, şehvetlerine düşkün olanlar ve kendilerini başkalarından üstün görenler, islâmiyyetin ahkâmını beğenmezler. Bu ahkâma uymak istemezler. Başkalarının haklarına saldırır, günâh işlerler. İslâmiyyete uyana sevâb, uymıyana azâb olacağı bildirilince, islâmiyyetin düzeni kuvvetli olur. Bunun için, ahkâmı koyanın, cezâyı verecek olanın tanınması lâzımdır.

Bunlara inanmakla ve ibâdetleri yapmakla, üç şey hâsıl olur: Birincisi, insan, şehvetine uymakdan kurtulur. Kalb, rûh temizlenir. Gazab edilmez, ya’nî öfkelenilmez. Şehvet ve gazab, yaratanı hâtırlamağa mâni’ olurlar. İkincisi, insanda, maddeler üzerinde yapılan tecribeler ile ve his organları ile hâsıl olan bilgilerle ilgisi olmıyan başka bilgiler, zevkler hâsıl olur. Üçüncüsü, iyilere ni’metler, kötülük yapanlara azâb yapılacağı düşünülünce, insanlar arasında adâlet hâsıl olur. Buraya kadar bildirdiğimiz, müslimân fikr adamlarının bu sözleri, Mu’tezilenin (Teklîf yapılmasının lâzım olduğu akla uygundur) sözlerine benzemekdedir.
8 — Allahü teâlâ, teklîf etdiği işin yapılmasını ezelde takdîr etdi ise, bu teklîf, çirkin, abes olur. Akla uygun değildir. Yapılması mukadder, muhakkak olan işin yapılmasını teklîf etmek, fâidesiz bir teklîf olur. Yapılması ezelde takdîr edilmemiş işi yapmağı teklîf etmek ise, işkence olur. Olmıyacak şeyi yap demek olur.
Cevâb: İnsanda işi yapmak gücü bulunduğu için, bunu emr etmek işkence olmaz. Allahü teâlânın bütün teklîfleri, insanın gücünün yetdiği şeylerdir. Bu süâl, Allahü teâlânın yaratması için sorulsaydı, Ona verilecek cevâb ne ise, insanlara yapılan teklîf için vereceğimiz cevâb da öyledir. Ya’nî, Allahü teâlâ, ezelde yaratılması takdîr edilen işi yaratmağa mecbûrdur denilemez. Yaratılması takdîr edilmemiş işi yaratmakdan âcizdir de denilemez.
9 — Bedene güc gelen şeylerin teklîf edilmesi, insanın Allahü teâlânın varlığını düşünmesine, anlamasına mâni’ olur. Birçok şeylerin yapılmasına da vakt bırakmaz.
Cevâb: Teklîflerin fâidesi, Allahü teâlânın varlığını düşünmeği, bunu anlamağı sağlamak ve hayâtı düzene koymakdır. Bunu yedinci cevâbda uzun bildirdik.
[Teklîflere inanmak, ya’nî emrlerin yapılması lâzım geldiğine ve yasaklardan sakınmak lâzım geldiğine inanmak, îmânın şartıdır. Teklîflerin çoğuna inanıp da, yalnız birine inanmıyan, buna uymak istemiyen, Muhammed aleyhisselâma inanmamış olur. Kâfir olur. Müslimân olmak için, teklîflerin hepsine inanmak lâzımdır. Bir müslimân, teklîflere inandığı hâlde, bunlara uymazsa, meselâ, tenbellik ederek, nemâz kılmazsa; kötü arkadaşa ve nefsine uyarak, alkollü içki içerse, kadın ve kız, kolu, başı açık sokağa çıkarsa, îmânı gitmez, kâfir olmaz. Günâh işlemiş, âsî müslimândır.

Teklîflerden birine bile uymak istemezse, ya’nî beğenmez, vazîfe olduğuna ehemmiyyet vermez ise, hafîf görürse, îmânı gider. (Mürted) olur. (Nemâz kılmıyorsam, açık geziyorsam ne çıkar? Sen kalbe bak. Kalbim temizdir) demek. Yâhud, (önce ekmek parası kazanmak, herkese iyilik etmek. Sonra nemâz) gibi sözler, teklîflerin bir kısmını beğenip bir kısmını beğenmemekdir. Her müslimânın bu inceliğe dikkat etmesi, teklîflere uymıyanların, îmânlarının gitmemesi için uyanık olmaları lâzımdır. Teklîfe uymamak başkadır. Uymak istememek başkadır. Bu ikisini karışdırmamalıdır!]
10 — Akl, fâideli olduğunu anladığı şeyi yapar. Zararlı bildiği şeyi yapmaz. Fâideli veyâ zararlı olduğunu anlıyamadığını da, ihtiyâc olunca yapar. Aklın bu hizmeti varken, Peygamber gönderilmesine lüzûm olmaz.
Cevâb: Aklın anlıyamadığı veyâ yanlış anladığı çok şey vardır ki, bunları Peygamber bildirir. Peygamber, mütehassıs bir tabîb gibidir. İlâcların te’sîrlerini iyi bilir. Halk arasında, akla dayanarak, uzun tecribelerle ba’zı ilâcların te’sîri bilinirse de, akl sâhibi kimseler, bunu bilinceye kadar tehlüke ve zararlara düşer. Bunları bilmeleri için, yorucu, uzun zemân lâzım olur. Aklını, başka lüzûmlu işleri yapmak için kullanmağa vakt kalmaz. Tabîbe az birşey vermekle ilâcların fâidelerine kavuşurlar. Hastalıkdan kurtulurlar. Peygambere lüzûm yokdur demek, tabîbe lüzûm yokdur, demeğe benzer. Peygamberin bildirdikleri teklîfler, Allahü teâlâdan vahy olduğu için, hepsi doğrudur. Hepsi fâidelidir. Tabîbin bilgileri, düşünce ve tecrîbe ile olduğu için, hepsinin doğru olduğu söylenilemez.
11 — Mu’cizenin varlığı kabûl edilemez. Âdetin dışında şaşılacak şey olduğu için, aklın kabûl edeceği birşey değildir. Bunun için, peygamberlik de, akla uygun birşey değildir.

Cevâb: Yerlerin, göklerin yokdan var edilmesi, mu’cizeden dahâ çok şaşılacak şeydir. Ba’zı şeylerin tabî’at kanûnlarının dışında hâsıl olamaması, bu kanûnların dışında, hârika şeylerin hâsıl olamıyacağını bildirmez. Peygamberlerden ve Evliyâdan, asrlar boyunca hârikalar hâsıl olmuşdur. Aklı olan, bu olayları inkâr edemez. Mu’cize, Peygamberin doğru söylediğini göstermek içindir. Mu’cizenin hârika olması lâzımdır. Tabî’at kanûnlarına uygun olarak yapılan şey, mu’cize olmaz.
12 — Mu’cize, Peygamberin doğru söylediğini gösteremez. Çünki, mu’cizeyi Allah mı yaratıyor, yoksa Peygamber kendisi mi yapıyor, belli değildir. Sihr de, hârika işdir. Sihre, tılsıma siz de inanıyorsunuz.
Cevâb: Aklın çeşidli ihtimâller ileri sürmesi, ya’nî hipotez [Faraziyye] ve teori [Nazariyye]ler, his organları ile veyâ tecribe ile hâsıl olan bilgiyi çürütmez. Belli bir cismin hâsıl olması, bunun yokluğunu düşünmemize mâni’ olmaz. Herşeyin var olmasına te’sîr eden yalnız Allahü teâlâdır. Bunu yukarıda bildirdik. Ya’nî mu’cizeyi yaratan Allahü teâlâdır. Peygamber değildir. Sihr, tılsım, başkaları yapamasa da, denizin yarılması, ölünün dirilmesi, körün gözlerinin açılması, tabîbin ümmîd kalmadı dediği hastanın iyi olması gibi, hârika şeyler değildirler. Bunun için, hârika olan mu’cize ile karışdırılmazlar.
13 — Mu’cizenin varlığı, yâ görmekle veyâ tevâtür hâlindeki haberleri, ya’nî gören çok kimsenin söylediklerini işitmekle olur. Haber tevâtür olsa da, ilm olamaz. Bunun için, mu’cizeyi görmiyenler, Peygamberi bilmezler. Çünki, tevâtürle ya’nî çoğunlukla haber verenler arasında yalancı bulunabilir.
Cevâb: Dünyâ işlerinin çoğunda, tevâtür ile [ya’nî çok kimsenin haber vermesi ile] gelen haberlere inanılmakdadır. Meselâ, herkes Delhi şehrinin bulunduğuna, yer küresinin aydan büyük, güneşden küçük olduğuna ve meselâ Fâtih sultân Muhammedin İstanbulu rumlardan aldığına, işitmekle inanmakdadırlar.
14 — Dinleri inceledik. Akla ve fenne uymıyan şeyler bulduk. Bundan da, Allah tarafından gönderilmiş olmadıklarını anladık. Meselâ hayvan kesmek, yimek için, onun canını yakmanın câiz olması böyledir. Belli zemânlarda oruc tutmak, ya’nî yimenin içmenin yasak edilmesi, ba’zı lezzetli gıdâları yimenin, içmenin yasak edilmesi, ba’zı yerleri ziyâret için, sıkıntılı yolculukların emr edilmesi, deliler ve çocuklar gibi sa’y ve tavâf yapılması, hedefsiz taş atılması, kıymetsiz bir taşın öpülmesi, hür çirkin kadına bakmanın harâm, güzel câriyelere bakmanın câiz olması bunlardandır.
Cevâb: Akl, iyiyi, kötüyü anlıyabilirse de ve Allahü teâlânın, kullarına fâideli olan şeyleri emr etmesi lâzımdır desek bile, aklın süâlde bildirilen şeylerin fâidelerini anlıyamadığı meydândadır. Aklın anlıyamaması, fâidesiz olduğunu göstermez. Bu fâideleri, Allahü teâlâ bildiği için emr etmişdir. Aklın anlıyamadığı çok şey vardır ki, bunların Peygamberlik kuvveti ile anlaşıldığı yukarıda bildirildi. İkinci makalenin baş tarafında, bunu dahâ açıklıyacağız.
Hak tecellî eyleyince, her işi âsân eder.
Halk eder esbâbını, bir lahzada ihsân eder.