14- Îcaz İle Beyan İ'câz-ı Kur'an

İçtimai hayatın bütün revabıtını, vesail-i terbiye, hakaik-ı ahvali birden tazammun etmiş onun tarz-ı beyanı.
İlmindeki istiğrak; hem ulum-u kevniye, hem ulum-u ilahi, onda ıneratib-i delalat, rumuz ile işarat, sureler surlarında cem etmiştir cenanı.
Makasıd ve gayatta, muvazenet, ıttırad, fıtrat desatirine mutabakat, ittihat; tamam müraat etmiş, hıfzeylemiş mizanı.
İşte lafzın ihatasında, mananın vüs atinde, hükmün istiabında, ilmin isti rakında muvazene-i gayatta camüyet-i pürşanı!
Dördüncü Unsur ise, her asrın derece-i fehmine, edebi rütbesine, hem her asırdaki tabakata, derece-i istidat, rütbe-i kabiliyet nisbetinde; ediyor bir ifaza-i nurani.
Her asra, her asırdaki her tabakaya kapısı küşade. Güya her demde, her yerde taze nazil oluyor o Kelam-ı Rahmani.
İhtiyarlandıkça zaman, Kuran da gençleşiyor. Rumuzu hem tavazzuh eder, tabiat ve esbabın perdesini de yırtar o hitab-ı Yezdani.
Nur-u Tevhidi, her dem, her ayetten fışkınr; şehadet perdesini gayb üstünden kaldırır. Ulviyet-i hitabı dikkate davet eder o nazar-ı insanı; ki, o lisan-ı gaybdır; şehadet alemiyle bizzat odur konuşur. Şu unsurdan bu çıkar: Harika tazeliği bir ihata-i ummani!
Tenis-i ezhan için akl-ı beşere karşı İlahi tenezzülat. Tenzilin üslûbunda tenevvüü, mûnisliğidir mahbub-u ins ü canı.
Beşinca Menlıa ise, nakil ve hikayatında, ihbar-ı sadıkada esasi noktalardan hazır müşahit gibi bir üslub-u bedi-i pürmaani.
Naklederek, beşeri onunla ikaz eder. Menkulatı şunlardır: İhbar-ı evvelini, ahval-i ahirini, esrar-ı Cehennem ve Cinanı.
Hakaik-ı gaybiye, hem esrar-ı şehadet, serair-i İlahi, revabıt-ı kevniye dair hikayatıdır hikayet-i iyani.
Ki, ne vaki reddeylemiş, ne mantık tekzib etmiş. Mantık kabul etmezse, red de bile edemez. Semavi kitapların ki, matmah-ı cihani.
İttifaki noktalarda musaddıkane nakleder, ihtilafı yerlerinde musahhihane bahseder. Böyle nakli umurlar, bir "Ümmi"den sudûru, harika-i zamani.
Altıncı Unsur ise, mutazammın ve müessis olmuş din-i İslama. İslamiyet misline ne mazi muktedirdir, ne müstakbel muktedir; araştırsan zaman ile mekanı!
Arzımızı senevi, yevmi dairesinde şu hayt-ı semavidir; tutmuş da döndürüyor. Küreye ağır basmış, hem dahi ona binmiş. Bırakmıyor isyanı.​

Yedinci Menba ise; şu altı menbadan çıkan envar-ı sitte, birden eder imtizaç. Ondan çıkar bir hüsün, bundan gelir bir hads, vasıta-i nurani.
Şundan çıkan bir zevktir; zevk-i icaz bilinir, tabirine lisanımız yetişmez. Fikir dahi kasırdır; görünür de, tutulmaz, o nücum-u asumani.
On üç asır müddette meylüt-tehaddi varmış Kuranın adasında; şevk-i taklit uyanmış Kuranın ahbabında. İşte icazın bir bürhanı.
Şu iki meyl-i şeditle yazılmıştır; meydanda. Milyonlarla kütüb-ü Arabiye, gelmiştir kütüphane-i vücuda. Onlar ile tenzili, düşerse bir mizanı.
Muvazene edilse, değil dana-i bimüdani, hatta en ami adam, göz kulakla diyecek:
"Bunlar ise insani, şu ise asumani."
Hem de hükmedecek: "Şu, bunlara benzemez; rütbesinde olamaz. Öyle ise, ya umumdan aşağı; bu ise, bilbedahe malum olmuş butlanı."
Öyle ise, umumun fevkındedir, mazmunları o kadar zamanda; kapı açık beşere vakfedilmiş; kendine davet etmiş ervahıyla ezhanı.
Beşer onda tasarruf, kendine de mal etmiş. Onun mazmunları ile yine Kurana karşı çıkmamış, hiçbir zaman çıkamaz; geçti zaman-ı imtihanı.
Sair kitaplara benzemez, onlara makis olmaz; zira yirmi sene zarfında müneccemen hacetlere nisbeten nüzulü; müteferrik mütekatı, bir hikmet-i Rabbani.
Esbab-ı nüzulü muhtelif, mütebayin. Bir maddede esile mütekerrir, mütefavit; hadisat-ı ahkamı müteaddit, mütegayyir. Muhtelif, mütefank nüzulünün ezmanı.
Halat-ı telakkisi mütenevvi, mütehalif; aksam-ı muhatabı müteaddit, mütebaid. Gayat-ı irşadında mütederric, mütefavit. Şu esaslara müstenid binai, hem beyani;
Cevabi hem hitabi. Bununla da beraber, selaset ve selamet, tenasüb ve tesanüd kemalini göstermiş; işte onun şahidi: Fenn-i beyan-ı maani.
Kuranda bir hassa var; başka kelamda yoktur. Bir kelamı işitsen, asıl sahib-i kelamı arkasında görürsün, ya içinde bulursun. Üslup, ayine-i insani.
Ey sail-i misali! Sen ki icaz istedin; ben de işaret ettim. Eğer tafsil istersen, haddimin haricinde. Sinek seyretmez asumanı.
Zira o kırk enva-ı icazından yalnız bir tekini, ki cezalet-i nazmıdır; İşaratül- İcazda sığışmadı tibyanı.
Yüz sahife tefsirim ona kafı gelmedi. Senin gibi ruhani ilhamları ziyade; ben istiyorum senden tafsil ile beyanı!​

Ulaşmaz dest-i edeb-i garb-ı hevesbar-ı hevakâr-ı dehâdar · Deb-i edeb-i ebed-müddet-i Kur'ân-ı ziyabar-ı şifakar-ı hüdadar. İştihayı kabartır, hevesi tehyic eder; his daha söz dinlemez. Kur'an'daki edebse, hevayı karıştırmaz;​