Altay-Kijiler

Orta Asya ve Türk tarihinde önemli bir yeri olan ve bugün Rusya sınırları içinde kalan Altay dağları bölgesindeki Türklerin genel adı: Türkoloji tahkiklerine 1856 yılında Altay Türkleri arasında başlamıştır.

Sibirya’da Türkler arasında yıllarca yaşamış ünlü Türkolog W. Radloff, Altay Türklerini, özellikle dil bakımından iki grupta toplar:

1. Kuzey Altay Tatarları “Türkleri” (Kumandılar, Lebed Tatarları ve Karaorman Tatarları -Tubalar-),
2. Asıl Altay Tatarları (Altaylılar ve Teleütler).

Bugün Altay Türkleri üç güney ve üç kuzey boy ve şiveye ayrılmaktadır:



1. Asıl Altaylılar (Altay kiji “Altay kişi”). Rusların Altayskiye Kalmukıy “Altay Kalmukları” dedikleri bu kavim kendisine, Altay-kiji veya bir zaman tabi oldukları Oyrot devletine ait bir hatıra olan Oyrot adını verir. Konup göçtükleri saha Katunya ile Çarış ırmakları havzasıdır. Asıl Altaylılar yirmiden fazla oymağa ayrılmaktaydılar; bunlar arasında Kırgız, Kıpçak, Merkit, Nayman v.b. gibi tarihte siyasi birlik veya devlet kurmuş Türk kavimlerinin adını taşıyanlar da vardır.

2. Tölöslerle Telengitler. Vaktiyle hem Ruslara hem Çinlilere vergi ödemek zorunda kaldıkları için Rusça “iki vergi vermekle mükellef” manasında Dvoyedan diye de anılırlar. Çuy ırmağı boyunda oturanlara Telengit, Çalışman nehri boyunda oturanlara da Tölös denir.

3. Teleütler. Bunlar kendilerine Telenget veya Karakalmuk da derler. Çeşitli oymaklara ayrılırlar ve kuzeyde (Tomsk çevresi), güneyde (Biy ve Katun ırmakları) olmak üzere iki bölgede otururlar.



1. Tubalar veya Karaorman Türkleri. Bunlar kendilerine Yış-kişi derler. Yış “orman” demektir. Hakikaten bunlar sık ormanlarla kaplı dağlarda otururlar. Rusçada aynı manada “Çernovıye tatarıye” diye anılırlar. Altaylılar ise bunlara Tuba derler.

2. Kumandılar. Kendilerine Kumandı-kişi derler ve Aşağı Kumandı, Yukarı Kumandı diye iki kola ayrılırlar.

3. Lebedler. Lebed ırmağı boyunda oturduklarından bu adla anılmaktadırlar. Kendilerine Ku-kişi derler (Ku “kuğu” demektir). Rusça bir kelime olan Lebed de aynı manaya gelir.

Altay Türklerinin sayıları hakkında bugün elde sağlam istatistikler yoktur. En son tetkiklerde bile çok zaman 1926 yılına ait rakamlar kullanılmaktadır. Bugün bunun hiç değilse bir misli artmış olacağı tahmin edilir. Eski istatistiklere göre sayıları şöyledir: 1. Asıl Altaylılar 35 600 kişi; 2. Telengitler 3 000 – 5 000; 3. Teleütler 2 000 -3000; 4. Tubalar 1897’de 6342; 5. Kumandılar 6 350 kadar; 6. Lebedler (Ku-kişi) 2 000 kadar.

Altay Türkleri İslâmiyet ve Budizm’den önceki Türk dinini muhafaza ederler, yani Şamanist’tirler. Şamanlığın da en ilkel şekline bağlıdırlar. Bunun sebebi dağlık ve ormanlık bölgelerde tecrit edilmiş bir şekilde yaşamakta olmaları olup, geniş Türk kitlelerinden çok eskiden kopup, ayrılmış olmalarıdır. Bu husus Eski Türk dini ve yaşayışının araştırılması hatta dil tetkikleri bakımından çok önemlidir.