ceylannur
Yeni Üyemiz
Anadolu Seluklu'larda Kltr ve Teskilat
HAKIMIYET ALMETLERI
a. Baskent: Sultan, sarayinin, hkmet ve adliye teskiltinin bulundugu bir merkeze sahip olmalidir.
b. Saray: ok eski dnemlerden beri btn Trk devletlerinde saray hakimiyet almeti olarak kabul edilmistir. Seluklu sultanlarinin Kayseri, Konya, Aksaray, Tokat, Antalya ve Sivas'ta saraylari vardi.
c. Taht: Bazan serir kelimesiyle de ifade edilen taht-i saltanat, serir-i saltanat ve taht-i Sleyman de denilen taht hkmdarlik sembollerindendi. Sultan I. Mesud lmnden kisa bir sre nce oglu II. Kili Arslan'i Sultan iln etti, diger ogullarini da melik unvaniyla baska vilayetlere tayin etti. Sultan Mesud btn devlet erkninin da katildigi trende tahttan inerek oglunu ikardi ve basina ta koydu.
d. Sancak ve bayrak: Saltan I. Alaeddin Keykubad'in sari renkte bayragi vardi.
e. Nevbet: Resmi bando takiminin saray veya hkmdarin adiri nnde gnde veya bes vakit konser vermesidir. Nevbet takimi seferde sultana refakat ederdi. Aksaray II. Sleyman Sah'in gnde , Ilhanlilar'a tabi Seluklu sultanlarinin ise onlar gibi bes nevbet aldirdiklarini syler. IV. Kili Arslan ile Konya'da sultanligini ilan eden Cimri de beser nevbet aldirmislardi.
f. Unvan ve lkaplar: Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusu I. Sleymansah kaynaklarda "emir" unvaniyla anilirdi. Daha sonraki hkmdarlarin ogu es-Sultan'l-Muazzam ve es-Sultanu'l-a'zam nvanini kullanilmislardir. Ayrica II. Sleymansah es-Sultan'l-Kahir, I. Izzeddin Keykvus Inan Bilge Kutlu ve es-Sultanu'l-Galib unvanini kullanmislardir.
g. etr: Hkmdarlik almeti olarak kullanilan bir saltanat semsiyesidir. Anadolu Seluklulari Abbasi halifelerine hrmetlerinden dolayi siyah renk, daha sonra II. Giyaseddin Keyhsrev Sadeddin Kpek'in baskisiyla mavi renkte etr kullanmislardir. etr etrdr adi verilen grevliler tarafindan tasinirdi.
h. Sikke: Diger devletlerde oldugu gibi para bastirmak da hakimiyet almetidir. Bilindigi kadariyla gnmze intikal eden en eski tarihli sikke I. Mesud'a aittir. Altin, gms ve bakir paralar Konya, Kayseri, Aksaray, Sivas, Malatya, Erzincan, Bayburt ve Kastamonu'daki darphanelerde basilmistir.
Byk Seluklular bir Trk-Islm devleti olmak itibariyle diger mslman Trk devletlerinde de degisik llerde grdgmz gibi eski Trk tre ve gelenekleriyle Islm unsurlarin kaynasmasindan olusan feodal bir yapiya sahipti.
Trk hakimiyet anlayisinin "devlet hnedan azalarinin msterek mirasidir" ilkesini benimseyen Anadolu Seluklu Devleti'nde tahta tevrs iin kesin bir kaide yoktu. Bunun sonucu olarak da gerek Sultanlarin lmnde ve gerekse sagliklarinda saltanati ele geirmek zere girisilen taht kavgalari hi eksik olmamistir. Hnedan azalarinin herbiri hayatini ortaya koymak suretiyle byle bir mcadeleye her an katilabilirdi. Maglub oldugu takdirde ise hakkinda verilecek cezaya -ki bu genellikle yayinin kirisiyle bogmak seklinde olurdu- riza gstermek durumundaydi. Byk Seluklular'in btn tarihleri boyunca devam eden taht mcadelelerine halk seyirci kalmistir. Halkin taht kavgalarinda b-taraf kalmasi, muhtemelen "hkmdari Tanri tayin eder" seklinde ifadesini bulan eski bir inantan kaynaklaniyordu. Emir ve kumandanlar ise zellikle fetret devri saltanat mcadelelerinde kendi ikarlarini esas almis ve ona gre taraf degistirmislerdir.
Sultanlarin sagliklarinda hnedan azalarindan herhangi birini veliahd tayin etmeleri ve biat almalari da tahta tevars iin bir zm getirmemistir. Gerek sehzadeler ve gerekse hanedanin diger yeleri, Sultanin, ilerinden birini veliahd tayin etmesini kendi mesru haklarina bir tecavz olarak kabul etmisler ve tahtta hak iddia etmekten geri durmamislardir.
Anadolu Seluklu sultanlarinin setigi veliahtler de ok defa kardesleri tarafindan tahttan uzaklastirilmislardir. Mesel Sultan Mes'ud (1116-1155) II. Kili Arslan'i (1155-1192) tahta ikardi. Fakat kardesi Sahinsah bunu tanimadi.
Bu misallerden anlasildigi gibi veliahtlik hatt bey'at hkmdar ldkten sonra hukuk degerini kaybediyordu. Zira hkmdarin lm ile birlikte kanunlar ve hukuk tasarruflar yeni hkmdar tasdik edinceye kadar hkmden dsmekte, hukuk mesnedden mahrum sayilmaktadir. Mesel Osmanlilar'da yalniz memur ve askerin berati degil, her trl vesika tahta ikan Sultan tarafindan yenilenirdi. Bu sebeple her clsta lkenin yeni bastan tahriri prensip olarak kabul edilmistir.
Anadolu Seluklulari'nda II. Kili Arslan 'a karsi ogullarinin baslattigi isyanda grdgmz gibi bazi hallerde kardesler tahtin islerinden birine tahsis edilmesini kabul etmezlerdi. Onlar veliahd tayinini kendi haklarina bir tecavz saymaktaydilar. Zira her biri "kut"un kendilerine bagislandigina, Allah'in inayetiyle tahta gemeye namzet olduklarina inanirlardi. Netice olarak diyebiliriz ki, Trk devletlerinde veliahtlik saltanata tevarste bir usul olarak yerlesmemistir. Hanedan azalarinin hkimiyete mstereken sahip oldugu ve hkmdari Allah'in setigi seklindeki gelenek ok kuvvetliydi.
Trklerde hkmranlik hakkinin karizmatik vasfi, birden fazla sahsin ayni devlet idaresinde ve ayni kudrette Tanri bagisi (kut) ile donatilmis olmasina imkn vermez. Karizma (Kut')nin kan vasitasiyla babadan (Hatun'dan dogan) ogullarin hepsine intikal ettigi inanci dolayisiyla hkmdarin lmnden sonra evltlar arasinda vukua gelen taht mcadelelerinde ilerinden biri tam basariya ulasamadigi takdirde (kut'a nail olamadiginin anlasilmasi halinde) devlet paralanmaktadir. Yani Trk devletlerinin merkeziyeti bir karakter tasimasi bizatih onlarin varliklarini, kudret ve ihtisamlarini srdrmeleriyle yakindan alkalidir.
Byk Seluklular'da bilfiil isyana girismeyen bir hanedan mensubunun saltanatta hak iddia edebilir diye idam edildigine rastlamiyoruz. Buna karsilik Anadolu Seluklulari'nda ve Osmanlilar'da kardes katline rastlamaktayiz. II. Kili Arslan, 1155'de tahta iktigi zaman kendine rakip grdg ortanca kardesini bogdurtmustu. II. Giyaseddin Keyhsrev (1237-1246) de bir oglu olunca hapisteki kardesini idam ettirmisti. Bunlar Byk Seluklular'da ve diger Trk devletlerinde de grdgmz gibi Trkler'deki eski bir gelenege dayanarak yay kirisi ile idam edilmistir. Hanedandan olanlarin kani dklmeden yayinin kirisi ile bogulmasi hkmdarin kuts bir mense'den geldigi telkkisi ile ilgilidir. Bu gelenek ok eski zamanlardan beri mevcuttur. Mezkr telkk onlarda esasen var olan kan taassubu inanci ile de birleserek hkmdar ailesine mensup olanlarin kanlarinin dklmemesi detini dogurmustur. Trk ve Mogollar'in Islm devirde bile bu eski Paganizm detini yasatmalari gayet tabidir. Ok ve yayin eski Trk hayatindaki ehemmiyeti dsnlrse ldrme sekilleri arasinda "yay kirisi ile bogma"nin en eski sekil oldugu sylenebilir. Trkler'in paganizm devrindeki din-sihr itikadlarina, onlara bagli hukuk telkkilere istinad eden kan dkmeme detine Byk Seluklular'da da tamamen riayet edildigini grmekteyiz.
Anadolu Seluklulari'nda sultan byk-kk tefrik etmeden ogullarindan birini veliahd tayin edebilir. Veliahtlik taht zerinde hak iddia etmeye engel degildir. Izzeddin II. Kili Arslan, kk oglu Giyaseddin Keyhsrev'i halef tayin etti. Diger kardesler kiskanip byk kardes Rukneddin Sleyman'in etrafinda toplandilar. O da 1192'de babasi lnce Konya'yi kusatip tahta geti. Rkneddin Sleyman lnce (1204) oglu III. Kili Arslan sultan iln edildi. Fakat Giyaseddin Keyhsrev tahta ikti. Onun lmnde (1211) byk oglu Izzeddin Keykvus (1211-1220) tahta ikti. Fakat kardesi Aleddin Keykubad (1220-1237) bunu tanimadi. Izzeddin Keykvus lnce kimin tahta geecegi tartisiliyordu. Sonra oglu Aleddin zerinde karar kilindi.
Grldg zere Trk devletlerinde saltanat verasetini tanzim eden bir esas mevcut degildir. Onlarda tahti hanedanin muayyen azasina intikal ettiren bir gelenek de yerlesmemistir. Zaman zaman veliaht tayini, ekber evldin ya da kgn tercihi gibi temayller belirmis ise de taht daima ilh takdire aik tutulmustur. Hkimiyetin ilh mense'li oldugunu kabul eden bu dsnce karsisinda diger det ve anlayislar hkmsz kalmistir. Hanedandan biri bilfiil saltanati ele geirdikten sonra onun mesruiyyeti nazar ve hukuk bakimdan mesele teskil etmezdi. Asirlardir sre gelen bu gelenek, Trkler'de hkimiyetin menseini Tanri'ya dayandiran eski din telkklerle ilgili grnmekte ve Orta Asya Trk kavimlerinde daha kuvvetle aiga ikmaktadir.
Byk Seluklular'da oldugu gibi Anadolu Seluklulari'nda da lkenin hanedan mensuplari arasinda muayyen hakimiyet sahalarina taksimi vazgeilmez bir kaide olarak daima tatbik edilmistir.
Mikhail'in daha babasinin sagliginda lm zerine Israil (Arslan) ailenin basi olmustu. Sonra onun ahfadina batidaki en uzak uc blgesi Anadolu yurtluk olarak verilmisti.
Anadolu Seluklu sultani II. Kili Arslan'in sagliginda memleketi ogullari arasinda taksim etmesi de eski Trk geleneginin devam ettigini gstermesi bakimindan zikre deger. Onlardan her biri kendilerine ait mintikalarda bagimsiz bir hkmdar gibi hareket etmekteydiler.
HKMDAR
Anadolu Seluklu devletinde ynetim diger Trk devletlerinde grdgmz gibi sultanin mutlak kontrol altindadir. Mogol istilsi sirasinda oldugu gibi "Ilhan'a ubudiyet arzeden, gerektigi zaman Anadolu iindeki seyahatlerinde ona refakat eden, bazan Mogol noyanlarina mazeret beyan edip af dileyen, belirli yerlerde ikamete mecbur edilen, yargilanip cezalandirilan ve hatta katledilen zavalli birer hkmdar durumuna dsrlen" son dnem Seluklu sultanlari istisnadan ibarettir. Sultan siyas iktidari baska bir kuvvetin iznine bagli olmadan kullanir.
HAKIMIYET ALMETLERI
a. Baskent: Sultan, sarayinin, hkmet ve adliye teskiltinin bulundugu bir merkeze sahip olmalidir.
b. Saray: ok eski dnemlerden beri btn Trk devletlerinde saray hakimiyet almeti olarak kabul edilmistir. Seluklu sultanlarinin Kayseri, Konya, Aksaray, Tokat, Antalya ve Sivas'ta saraylari vardi.
c. Taht: Bazan serir kelimesiyle de ifade edilen taht-i saltanat, serir-i saltanat ve taht-i Sleyman de denilen taht hkmdarlik sembollerindendi. Sultan I. Mesud lmnden kisa bir sre nce oglu II. Kili Arslan'i Sultan iln etti, diger ogullarini da melik unvaniyla baska vilayetlere tayin etti. Sultan Mesud btn devlet erkninin da katildigi trende tahttan inerek oglunu ikardi ve basina ta koydu.
d. Sancak ve bayrak: Saltan I. Alaeddin Keykubad'in sari renkte bayragi vardi.
e. Nevbet: Resmi bando takiminin saray veya hkmdarin adiri nnde gnde veya bes vakit konser vermesidir. Nevbet takimi seferde sultana refakat ederdi. Aksaray II. Sleyman Sah'in gnde , Ilhanlilar'a tabi Seluklu sultanlarinin ise onlar gibi bes nevbet aldirdiklarini syler. IV. Kili Arslan ile Konya'da sultanligini ilan eden Cimri de beser nevbet aldirmislardi.
f. Unvan ve lkaplar: Anadolu Seluklu Devleti'nin kurucusu I. Sleymansah kaynaklarda "emir" unvaniyla anilirdi. Daha sonraki hkmdarlarin ogu es-Sultan'l-Muazzam ve es-Sultanu'l-a'zam nvanini kullanilmislardir. Ayrica II. Sleymansah es-Sultan'l-Kahir, I. Izzeddin Keykvus Inan Bilge Kutlu ve es-Sultanu'l-Galib unvanini kullanmislardir.
g. etr: Hkmdarlik almeti olarak kullanilan bir saltanat semsiyesidir. Anadolu Seluklulari Abbasi halifelerine hrmetlerinden dolayi siyah renk, daha sonra II. Giyaseddin Keyhsrev Sadeddin Kpek'in baskisiyla mavi renkte etr kullanmislardir. etr etrdr adi verilen grevliler tarafindan tasinirdi.
h. Sikke: Diger devletlerde oldugu gibi para bastirmak da hakimiyet almetidir. Bilindigi kadariyla gnmze intikal eden en eski tarihli sikke I. Mesud'a aittir. Altin, gms ve bakir paralar Konya, Kayseri, Aksaray, Sivas, Malatya, Erzincan, Bayburt ve Kastamonu'daki darphanelerde basilmistir.
Byk Seluklular bir Trk-Islm devleti olmak itibariyle diger mslman Trk devletlerinde de degisik llerde grdgmz gibi eski Trk tre ve gelenekleriyle Islm unsurlarin kaynasmasindan olusan feodal bir yapiya sahipti.
Trk hakimiyet anlayisinin "devlet hnedan azalarinin msterek mirasidir" ilkesini benimseyen Anadolu Seluklu Devleti'nde tahta tevrs iin kesin bir kaide yoktu. Bunun sonucu olarak da gerek Sultanlarin lmnde ve gerekse sagliklarinda saltanati ele geirmek zere girisilen taht kavgalari hi eksik olmamistir. Hnedan azalarinin herbiri hayatini ortaya koymak suretiyle byle bir mcadeleye her an katilabilirdi. Maglub oldugu takdirde ise hakkinda verilecek cezaya -ki bu genellikle yayinin kirisiyle bogmak seklinde olurdu- riza gstermek durumundaydi. Byk Seluklular'in btn tarihleri boyunca devam eden taht mcadelelerine halk seyirci kalmistir. Halkin taht kavgalarinda b-taraf kalmasi, muhtemelen "hkmdari Tanri tayin eder" seklinde ifadesini bulan eski bir inantan kaynaklaniyordu. Emir ve kumandanlar ise zellikle fetret devri saltanat mcadelelerinde kendi ikarlarini esas almis ve ona gre taraf degistirmislerdir.
Sultanlarin sagliklarinda hnedan azalarindan herhangi birini veliahd tayin etmeleri ve biat almalari da tahta tevars iin bir zm getirmemistir. Gerek sehzadeler ve gerekse hanedanin diger yeleri, Sultanin, ilerinden birini veliahd tayin etmesini kendi mesru haklarina bir tecavz olarak kabul etmisler ve tahtta hak iddia etmekten geri durmamislardir.
Anadolu Seluklu sultanlarinin setigi veliahtler de ok defa kardesleri tarafindan tahttan uzaklastirilmislardir. Mesel Sultan Mes'ud (1116-1155) II. Kili Arslan'i (1155-1192) tahta ikardi. Fakat kardesi Sahinsah bunu tanimadi.
Bu misallerden anlasildigi gibi veliahtlik hatt bey'at hkmdar ldkten sonra hukuk degerini kaybediyordu. Zira hkmdarin lm ile birlikte kanunlar ve hukuk tasarruflar yeni hkmdar tasdik edinceye kadar hkmden dsmekte, hukuk mesnedden mahrum sayilmaktadir. Mesel Osmanlilar'da yalniz memur ve askerin berati degil, her trl vesika tahta ikan Sultan tarafindan yenilenirdi. Bu sebeple her clsta lkenin yeni bastan tahriri prensip olarak kabul edilmistir.
Anadolu Seluklulari'nda II. Kili Arslan 'a karsi ogullarinin baslattigi isyanda grdgmz gibi bazi hallerde kardesler tahtin islerinden birine tahsis edilmesini kabul etmezlerdi. Onlar veliahd tayinini kendi haklarina bir tecavz saymaktaydilar. Zira her biri "kut"un kendilerine bagislandigina, Allah'in inayetiyle tahta gemeye namzet olduklarina inanirlardi. Netice olarak diyebiliriz ki, Trk devletlerinde veliahtlik saltanata tevarste bir usul olarak yerlesmemistir. Hanedan azalarinin hkimiyete mstereken sahip oldugu ve hkmdari Allah'in setigi seklindeki gelenek ok kuvvetliydi.
Trklerde hkmranlik hakkinin karizmatik vasfi, birden fazla sahsin ayni devlet idaresinde ve ayni kudrette Tanri bagisi (kut) ile donatilmis olmasina imkn vermez. Karizma (Kut')nin kan vasitasiyla babadan (Hatun'dan dogan) ogullarin hepsine intikal ettigi inanci dolayisiyla hkmdarin lmnden sonra evltlar arasinda vukua gelen taht mcadelelerinde ilerinden biri tam basariya ulasamadigi takdirde (kut'a nail olamadiginin anlasilmasi halinde) devlet paralanmaktadir. Yani Trk devletlerinin merkeziyeti bir karakter tasimasi bizatih onlarin varliklarini, kudret ve ihtisamlarini srdrmeleriyle yakindan alkalidir.
Byk Seluklular'da bilfiil isyana girismeyen bir hanedan mensubunun saltanatta hak iddia edebilir diye idam edildigine rastlamiyoruz. Buna karsilik Anadolu Seluklulari'nda ve Osmanlilar'da kardes katline rastlamaktayiz. II. Kili Arslan, 1155'de tahta iktigi zaman kendine rakip grdg ortanca kardesini bogdurtmustu. II. Giyaseddin Keyhsrev (1237-1246) de bir oglu olunca hapisteki kardesini idam ettirmisti. Bunlar Byk Seluklular'da ve diger Trk devletlerinde de grdgmz gibi Trkler'deki eski bir gelenege dayanarak yay kirisi ile idam edilmistir. Hanedandan olanlarin kani dklmeden yayinin kirisi ile bogulmasi hkmdarin kuts bir mense'den geldigi telkkisi ile ilgilidir. Bu gelenek ok eski zamanlardan beri mevcuttur. Mezkr telkk onlarda esasen var olan kan taassubu inanci ile de birleserek hkmdar ailesine mensup olanlarin kanlarinin dklmemesi detini dogurmustur. Trk ve Mogollar'in Islm devirde bile bu eski Paganizm detini yasatmalari gayet tabidir. Ok ve yayin eski Trk hayatindaki ehemmiyeti dsnlrse ldrme sekilleri arasinda "yay kirisi ile bogma"nin en eski sekil oldugu sylenebilir. Trkler'in paganizm devrindeki din-sihr itikadlarina, onlara bagli hukuk telkkilere istinad eden kan dkmeme detine Byk Seluklular'da da tamamen riayet edildigini grmekteyiz.
Anadolu Seluklulari'nda sultan byk-kk tefrik etmeden ogullarindan birini veliahd tayin edebilir. Veliahtlik taht zerinde hak iddia etmeye engel degildir. Izzeddin II. Kili Arslan, kk oglu Giyaseddin Keyhsrev'i halef tayin etti. Diger kardesler kiskanip byk kardes Rukneddin Sleyman'in etrafinda toplandilar. O da 1192'de babasi lnce Konya'yi kusatip tahta geti. Rkneddin Sleyman lnce (1204) oglu III. Kili Arslan sultan iln edildi. Fakat Giyaseddin Keyhsrev tahta ikti. Onun lmnde (1211) byk oglu Izzeddin Keykvus (1211-1220) tahta ikti. Fakat kardesi Aleddin Keykubad (1220-1237) bunu tanimadi. Izzeddin Keykvus lnce kimin tahta geecegi tartisiliyordu. Sonra oglu Aleddin zerinde karar kilindi.
Grldg zere Trk devletlerinde saltanat verasetini tanzim eden bir esas mevcut degildir. Onlarda tahti hanedanin muayyen azasina intikal ettiren bir gelenek de yerlesmemistir. Zaman zaman veliaht tayini, ekber evldin ya da kgn tercihi gibi temayller belirmis ise de taht daima ilh takdire aik tutulmustur. Hkimiyetin ilh mense'li oldugunu kabul eden bu dsnce karsisinda diger det ve anlayislar hkmsz kalmistir. Hanedandan biri bilfiil saltanati ele geirdikten sonra onun mesruiyyeti nazar ve hukuk bakimdan mesele teskil etmezdi. Asirlardir sre gelen bu gelenek, Trkler'de hkimiyetin menseini Tanri'ya dayandiran eski din telkklerle ilgili grnmekte ve Orta Asya Trk kavimlerinde daha kuvvetle aiga ikmaktadir.
Byk Seluklular'da oldugu gibi Anadolu Seluklulari'nda da lkenin hanedan mensuplari arasinda muayyen hakimiyet sahalarina taksimi vazgeilmez bir kaide olarak daima tatbik edilmistir.
Mikhail'in daha babasinin sagliginda lm zerine Israil (Arslan) ailenin basi olmustu. Sonra onun ahfadina batidaki en uzak uc blgesi Anadolu yurtluk olarak verilmisti.
Anadolu Seluklu sultani II. Kili Arslan'in sagliginda memleketi ogullari arasinda taksim etmesi de eski Trk geleneginin devam ettigini gstermesi bakimindan zikre deger. Onlardan her biri kendilerine ait mintikalarda bagimsiz bir hkmdar gibi hareket etmekteydiler.
DIVAN TESKILTI
Anadolu Seluklulari'nda devlet islerinin grslp karara baglandigi Divn-i a'l'nin (Divn-i l, divn-i saltanat) baskani vezirdir. Devlet idaresinde birinci derecede rol oynayan divn-i a'l'nin diger yeleri sunlardir:
Naib-i saltanat, beylerbeyi, tugr, atabeg, pervne, riz, mstevf ve msrif-i memlik.
Divana gelen meseleler vezirin baskanliginda mzakere edilir ve alinan kararlar vezirin saginda ve solunda oturan mnsler (divn ktipleri) tarafindan deftir-i dvan-i a'l'ya islenirdi. Divan kararlari Fahreddin Ali'nin vezirligine kadar Arapa yazilirdi. Daha sonra Farsa yazilmaya baslandi. Divana gelen bazi meseleler nce ilgili divanlara havale edilir ve onlarin yaptigi inceleme ve hazirladigi raporlar daha sonra divn-i a'lda grslp niha karara baglanirdi. Divanda tercmanlar da grev alir ve yabanci devletlere gnderilecek yazilari kaleme alir ve gerektiginde tercmanlik da yaparlardi.
I. Alaeddin Keykubad zamaninda divanda drt mns ile iki tercman vardi.
DIVAN-I A'L'NIN YELERI
a. Naib-i saltanat: Byk Seluklu devlet teskiltinda rastlamadigimiz bu makam muhtemelen Eyyub devlet teskilti rnek alinarak ihdas edilmistir. nemli devlet adamlari ve kumandanlar arasindan seilen naib-i saltanat sultanin merkezde bulunmadigi zamanlarda ona vekleten devlet islerini yrtrd. Kendilerine naib-i saltanat olduklarinin alameti olarak bir altin kili verilirdi. Naib'l-hazre de denilen bu grevli baslangita sadece sultan tarafindan tayin edildigi halde lke Mogol tahakkmne maruz kaldiktan sonra Ilhanli hkmdarinin onayini alan vezirlerin de bazi sahislari bu makama getirdikleri grlmektedir. Fahreddin Ali vezir olduktan sonra Emnddin Mikil'i nib-i saltanat tayin etmisti. Ayrica Mogol istilsi sirasinda Ilhanli hkmdarlarinin sultanin naibinden ayri olarak bizzat kendilerinin de naib tayin ettikleri anlasilmaktadir. Fahreddin Ali'nin lmnden sonra Mcirddin Emirsah, Argun Han'in buyruguyla Naib-i saltanat olarak grevlendirilmistir. Bazan ayni sahis hem Anadolu Seluklu sultaninin hem de Ilhanli hkmdarinin naibi olarak hizmet ederdi. Mesel Semseddin Isfahn hem Seluklu sultani hem de Batu Han tarafindan naib-i saltanat olarak grevlendirilmisti. Bu grevde bulunan bazi devlet adamlari sunlardir: Celleddin Karatay, Sceddin Abdurrahman, Nizmeddin Hursid, Fahreddin Ali, Emir'd-din Mikil, Mcirddin Emir Sah, Cemaleddin, Mehmed Pervne ve Kemaleddin Tiflis.
b. Beylerbeyi: Anadolu Seluklu devlet teskiltinda nfuz bakimindan en nde gelen grevlilerden biridir. Emir'l-mer ve melik'l-mer da denilen beylerbeyi ordunun bas kumandani olmasi sebebiyle divanda sz geerdi. Zaman zaman hkmdarlarin bile onlardan ekindigi hatta komplo hazirlayarak onlari bertaraf ettigi grlmektedir. Merkezdeki beylerbeyinden farkli olarak ularda grev yapan askerlerin basinda da uc beylerbeyi denilen bir emr bulunurdu. Mesel Hsameddin oban Kastamonu'da u beylerbeyi olarak grev yapmistir. Bir baska uc beylerbeyi de Seyfeddin Kizil'dir. II. Giyaseddin devrinin nfuzlu devlet adami olan Sadeddin Kpek de Samsat seferi sirasinda Melik'l-mer unvanini almisti. Samsat kalesini aldiktan sonra gc bir kat daha artan Sadeddin Kpek kendinden nce beylerbeyi olan Kemaleddin Kmyr'i tevkif ettirerek muhtemelen bu grevi de kendisi stlenmistir. Beylerbeyi olarak grev yapan bazi devlet adamlari syle siralanabilir. Seyfeddin Ayaba, Semseddin Has Oguz, Serefddin Mahmud, Sirceddin, Kemaleddin Kmyr, Seyfeddin Torumtay, Serefddin Mesud, Azzddin.
c. Tugr: Devletin i ve dis her esit yazismalarini idare eden mensr, bert, name ve muahedeleri kaleme alan, ferman ve mensrlara sultanin almet ve tugrsini ekmekle grevli olan Tugr Divan-i ins ve tugrnin reisidir. Iyi tahsil grms, Arapa ve Farsa'ya vakif kalem erbabindan seilirdi. Anadolu Seluklulari'nda divn-i ins, divn-i arzdan sonra gelirdi. Mesel I. Izzeddin Keykvus zamaninda (1211-1220) Semseddin Taber divn-i ins reisi iken daha sonra emr-i riz-i memlik-i Rm tayin edilmistir.
d. Atabeg: Byk Seluklu Devleti'nde oldugu gibi Anadolu Seluklulari'nda da atabeglik messesesi mevcuttu. Sehzdeleri iyi bir devlet adami olarak yetistirmekle grevli olan atabegler (lalalar) gvenilir ve nfuzlu kumandanlar arasinda seilirdi. Sehzadeler atabegin gzetiminde "melik" unvaniyla her hangi bir vilayetin idaresine memur edilirlerdi. Ancak daha sonra sehzadelerin egitiminden sorumlu atabeglerin yaninda baskentte sultanin yaninda ona msavirlik eden bir atabeg daha tayin edilmeye baslanmistir. Bu atabegler divan yesi olarak mzakerelere istirak ederlerdi. Bu konuyla ilgili bir fermanda btn devlet erkninin nemli konularda hkmdarin atabegiyle istisre etmesi emredilmektedir.
Atabeglerin Anadolu Seluklu devletine byk hizmetleri olmustur. Bunlarin basinda da Semseddin Altunaba ile Celaleddin Karatay gelir. Arslan ve II. Alaeddin Keykubd ile msterek hakimiyetin basladigi 1249 yilina kadar yrttg naib-i saltanat grevini birakarak atabeg-i Rm unvaniyla atabeglik grevini stlenmis ve 1254'te lmne kadar bu makamda kalmis devletin birlik ve btnlgn korumus, sehzadeler arasinda geimsizlige ve ihtirasli devlet adamlarinin faaliyetlerine mani olmustur.
e. Pervne: Arazi tevcihatiyla ilgili defterleri tutmak, iktalara ait mensurlari hazirlamak ve istihbarat faaliyetlerini yrtmekle grevli olan pervane de divn-i a'l'nin yesiydi. Sultanlar pervaneleri bu grevleri disinda siyas ve asker iliskileri yrtmekle de grevlendirebilirlerdi. Mesel Muineddin Sleyman Pervne IV. Kili Arslan tarafindan Mogollara eli olarak, II. Alaeddin Keykubad da Erzincan'li Kadi Serefddin'in oglu Taceddin'i Diyarbekir'i zaptetmek zere grevlendirmisti. Anadolu Seluklulari tarihinde Muineddin Sleyman Pervane'nin ayri bir yeri vardir. Mogol tahakkm sirasinda sultani da asarak btn yetkileri elinde toplayan Muineddin Sleyman sahs kabiliyeti sayesinde hem Ilhanlilar hem de Memlkllerle iyi iliskiler kurmus ve bir devre adini vermistir.
f. riz: Byk Seluklu Devleti'nde oldugu gibi ordunun her trl ihtiyacini karsilamak ve askerlerin maaslarini dagitmakla grevli olan Divn-i arz'in baskanidir. Ancak ordunun sevk ve idaresine mdahale etmezdi. Bu grev daha nce getigi gibi beylerbeyinindi.
g. Mstevf: Byk Seluklular'da da grdgmz divn-i istif devletin btn mal islerini yrtmekle grevli olup divan baskanina mstevf veya sahib-i divn-i istif denilir. Sultan tarafindan tayin edilen mstevf vergi tarh ve tahakkukunda ok dikkatli davranmali, halktan haksiz vergi alinmasina mani olmalidir. Tayin ettigi amillerin adil ve mutemet olmasina dikkat etmeli, halkin sikyetlrini arzetmesi iin kapisini daima aik bulundurmalidir. Mogol istilsi sirasinda mstevfleri Ilhanli hkmdarlari tayin etmeye baslamistir.
Mecdddin Muhammed b. Hasan'in divn-i istif baskanligina tayiniyle bir mensurda onun btn vergileri toplamasi, divan grevlilerini bos birakmamasi, nedimlerin szlerine itibar etmemesi ve devlet gelirlerinin zorbalarin elinde telef olmamasina zen gstermesi istenmektedir. Bir baska mensrda da divn-i istfa'nin saltanatin diregi oldugu ifade edilmekte ve ml islerin isbilir (krdr) ve gvenilir kisilere verilmesi, tuzlalarda liyakatli millerin grevlendirilmesi emredimektedir.
h. Msrif: Devletin mal ve idar faaliyetlerini denetleyen divan-i isrfin reisidir. Msrif kendisine bagli memurlari vasitasiyla lkenin her tarafinda hazineye ait mallari tesbit ve defterleri kontrol ettirirdi.
SARAY TESKILTI
Anadolu Seluklulari saray teskilti Byk Seluklu devleti saray teskilti esas alinarak olusturulmustur. Baslica saray grevlileri sunlardir:
a. Hacib'l-huccb: Sultan ile divan yeleri arasinda irtibati saglayan bas hacib saray grevlilerinin hizmetlerini kontrol etmekten de sorumlu idi. Hacib'l-huccb'in emrinde hacip ve perdedar denilen grevliler vardi.
b. Emr-i cndr: Sarayi ve sultani korumakla grevli olan Candarlarin reisi olan emr-i cndr hazarda ve seferde buyrugu altindaki muhafizlarla birlikte sultani korumakla mkelleftir. I. Alaeddin Keykubad sultan olarak Konya'ya gelirken yaninda 120 kisiden olusan muhafiz (candr) birligi vardi. Bunlar altin sirmali hamayil ile asili kili tasirlardi. Candarogullari beyliginin kurucusu Emir Semseddin Yaman'in lkabina bakilarak onun da Anadolu Seluklularinda emr-i cndr olarak grev yaptigi sylenebilir.
c. stdddr: Saray naziri olup saraya ait btn harcamalari ve saray grevlilerini kontrol eder.
d. Emr-i asnigr: Sultanin sofrasinin hazirlanmasina nezaret ve yemekleri kontrol eden grevlidir. ok gvenilir emirler arasindan seilen asngrin grevi sofraya konulan yemekleri sultandan nce tatmak suretiyle yemege zehir katilma ihtimalini ortadan kaldirmakti. Byk Seluklularda ve diger bazi Islm devletlerinde de grdgmz asnigr Anadolu Seluklu devletinde de nemli bir grevli idi. Meshur emrlerden Mbrizddin avli ile Semseddin Altunaba da asnigr (emir-i zevvk) olarak hizmet etmislerdi.
e. Emr-i silh: Silahlarin bakim ve muhafaza edilmesiyle grevli olan silhdarlarin emiri olup merasimlerde hkmdarin silahini tasirdi.
f. Emr-i sikr: Hkmdarin av islerini idare eden ve av kuslariyla av hayvanlarinin egitiminden sorumlu olan saray grvlisidir. Emr-i sikrlar nfuz ve itibar sahibi kumandanlar arasindan seilirdi. Mesel meshur devlet adami Sadeddin Kpek Sultan I. Alaeddin Keykubad'in, Kilavuzoglu Tumanbay da III. Giyaseddin Keyhsrev'in emr-i sikrlari idiler. Btn kusular emr-i sikrlarin emrindeydi. Bunlarin yaninda yine av ile grevli askerler bulunurdu. Anadolu Seluklularinda emr-i sikrliga tayinle ilgili bir vesikada bu grevlilerde aranan vasiflar ve av sirasinda dikkat edilmesi gereken hususlar sayilarak emr-i sikrin bu nemli vazifede bzdrlari kulluk ve mlzemette bulundurmasi, srgn avinda kus ve hayvanlari halka haline getirme zamaninda cesur ve marifetli avcilari hizmete sokmasi ve kuslarin avlanma mevsiminde avcilari pusuya yatirmasi gerektigi ifade edilmektedir.
Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu sultanlarinin sofrasinda av eti hi eksik olmazdi. Nitekim sultan Meliksah ile I. Alaeddin Keykubad bir rivayete gre yedikleri av etinden zehirlenerek lmslerdir. II. Giyaseddin Keyhsrev'in av hayvanlari yaninda vahs hayvanlari da besledigi, Ermeni kralinin sultan I. Izzeddin Keykvs'a esitli hediyeler yaninda bz (dogan) ve sahin de gndermesi Seluklu sultanlarinin kuslara ne derecede nem verdiklerini gstermektedir. Anadolu Seluklularinda yilda iki defa umm ava ikilirdi. Bu ava btn devlet erkni katilir ve av slenle sona ererdi.
g. Emr-i alem: Sultan sancagini tasiyan ve onu korumakla grevli olan emrdir.
h. Emr-i hr: Hkmdarin atlarina bakmakla grevli emrdir. Buyrugu altindaki hademeler atlarin egitimi ve tavlalarin bakimindan sorumludur.
k. Cmedr: Hkmdarin elbiselerine nezaret etmekle grevlidir. Elbiselerin muhafaza edildigi cmehne de onun kontrolndeydi. Cmedrlar sultanin elbiselerini giymelerine de yardimci olurlardi.
l. Tastdr: Hkmdar elini yikarken, abdest alirken legen tutup su dken saray grevlisi.
m. Emr-i meclis: Sultanin bezm denilen meclisine girecek olanlari ieri alan, ziyafet salonlarini dzenlemekten sorumlu saray grevlisi olup Anadolu Seluklulari'nda nemli bir memuriyetti.
n. Havyicslr: Havyichne denilen mutfak islerine bakan ve yemekleri pisiren saray ahisi.
o. Serhenk (avus): Sultanin nnden giderek yol aardi. Merasimlerde ve alaylarda ellerinde ssl degneklerle grev yaparlardi. I. Alaeddin Keykubad sultan iln edilip tahta ikmak zere Konya'ya giderken yaninda 500 serhenk vardi.
p. Emr-i devt (devtdr): Baslangita sultanin divit takimindan sorumlu olan ve daha sonra esitli grevler stlenen saray memuru. Meshur devlet adami Celleddin Karatay da emr-i devt olarak hizmet etmisti.
ADL TESKILT
Anadolu Seluklulari dneminde lkede meydana gelen hukuk meseleler kadilar tarafindan Hanefi mezhebi hkmleri esas alinarak zlrd. Halkla ilgili btn davalara ve miras islerine kadilar bakardi. Ancak asker davalar kadilesker tarafindan karara baglanirdi. Kadi'l-kudt (baskadi) Konya'da oturur ve diger kadilari kontrol ederdi. Kadi'l-kudt btn ilmiyye sinifinin da reisi idi.
Kadilarin baktigi ser' davalarin disinda basta devlet aleyhine islenen crmler olmak zere, her esit baski ve zulmle ilgili davalara ise rf ve ser' hukuku esas alarak emr-i ddlar bakardi. Anadolu Seluklularinda emr-i dd protokolde atabegden sonra gelirdi ve ok nfuzlu bir emr idi. I. Alaeddin Keykbad hkmdarliginin ilk yillarinda dvn-i mezalime bizzat baskanlik edip sikyetleri dinlerdi. Ancak daha sonra islerinin yogunlugu yznden bu grevi emr-i dd'a birakti. Fahreddin Ali emr-i ddliktan vezirlige ykseldigi gibi Emr-i dd Emnddin Dleycn ayni zamanda stdddarlik, evkaf hakimligi ve mstevflik grevlerini de stlenmisti. Emr-i dd hem divan-i mezlim hem de kadilarin verdigi hkmleri infaz etmekle grevliydi. Kaynaklarda emir-i dd olarak hizmet eden diger bazi grevliler arasinda Nusret Yakut ve Nizmeddin'den de bahsedilmektedir. III. Giyaseddin devrinde kadilik grevinde bulunanlardan bazilari da syle siralanabilir: Kadi'l-kudt Siraceddin Mahmud-i Ermev, Celaleddin Habb, Emnddin Tebrzi, Izzddin, Bedreddin Kazvin, Taceddin Hoyi ve Sadddin.
ASKER TESKILT
Anadolu Seluklu Devleti esas itibariyle asker bir hviyete sahipti. Ordu devlet ynetiminde ve teskiltin hemen her kademesinde nemli rol oynuyordu. Divn-i a'l'ya bagli olarak grev yapan divan-i arz ordunun her trl ihtiyacini karsilamaktaydi. Savas zamanlarinda ordunun sevk ve idaresi vezir ve beylerbeyinin sorumlulugundaydi. Savas sirasinda Sultana emrler, leskerler, reisler ve ileri gelen zevat refakat ederdi.
Anadolu Seluklularinda ordu baslica su siniflardan tesekkl ederdi.
1. Kapikulu: Merkezde sultanin sahsina bagli olarak grev yapan bu askerler esitli milletlerden teskil edilmisti. Bunlar da kendi aralarinda mfred, gulam, mlziman-i yatak (yayak) ve halka-i hassa diye kisimlara ayrilmisti. Sarayda grev yapan askerler cndrlarla birlikte Sultanin ve sarayin korunmasinda istihdam edilmisti. Mlzimn-i yatak ise hkmdarin adirini beklerdi. Kapikulu svarileri yilda drt defa bistegn denilen maas alirlardi.
2. Timarli sipahi: Ikta sahiplerinin maiyetindeki bu askerler savas zamanlarinda subasi denilen ve ayni zamanda bulunduklari sehirlerin emniyet ve asayisinden sorumlu olan kumandanlarin emrinde ana orduya katilirlardi.
3. cretli askerler: Anadolu Seluklu ordusunun temel unsurlarindan birini teskil etmekle beraber ihtiya halinde istihdam edilen bu askerler arasinda zaman zaman gayri mslim askerler de bulunurdu. Mesel II. Giyaseddin devrindeki Bab ayaklanmasinin bastirilmasinda cretli Frank askerleri nemli hizmetlerde bulunmuslardi.
4. Kayseri basta olmak zere Sivas, Harput, Develi-Karahisar, Niksar, Malatya, Erzincan, Nigde, Ladik, Honas gibi nemli sehirlerde srekli olarak bulundurulan muhafiz birlikleri. Bu mintikalara bagli ikta sahiplerinin maiyetindeki askerler, Trkmenler ve mstahkem yerlerdeki daim kuvvetlerin kumandanlari o blgenin subasisina tabi idiler.
5. Uc birlikleri: Baris ve savas zamanlarinda Bizans Ermeni ve Grc sinirlarinda beylerinin emrinde bekleyen askerler.
6. Anadolu Seluklu Devletine tabi olan vassal statdeki mslman ve gayri mslim devletlerin ihtiya halinde antlasmalara uygun olarak gnderdikleri kuvvetler.
Asker merkezlerdeki kuvvetlerle ikta sahiplerinin emrindeki kuvvetler 1243'teki Ksedag bozgunundan sonra giderek azalmistir. Bunun da sebebi ikta sisteminin Mogol istilsiyla tamamen sarsilmis olmasidir. IV. Kili Arslan ikt arazileri mlk haline getirerek ordunun esasini teskil eden timarli sipahilerin yok olmasina sebep olmustur. Mineddin Sleyman Pervane'nin 1277'de lmnden sonra Ilhanli istilsi giderek siddetlenmis, hem ikta sistemi kaldirilmis, hem de ordu bertaraf edilmistir. Bu da gelirlerini kaybeden ikta sahiplerinin lkenin her tarafinda isyan ve karisikliklar ikarmalariyla sonulanmistir. Orduda yaratilan bosluk Mogol askerleriyle giderilmeye alisilmistir. Bu dnemde ikan isyanlar Seluklu-Mogol msterek kuvveti tarafindan bastirilmistir.
Seluklu ordusuna harekt sirasinda kumanda eden Beylerbeyi protokolde n saflarda yer alirdi. Ayrica I. Alaeddin Keykubad'in gney sahillerini fethetmesinden sonra uc beylerbeyilikleri ihdas edildi. Beylerbeyi karsiliginda sipehdr-i bzrg veya emr-i bzrg tabiri de kullaniliyordu.
Anadolu Seluklulari Antalya, Aliye ve Sinop'un fethinden sonra denizcilige nem verdiler ve tesis ettikleri tersanelerde kendi donanmalarini insa ettiler. Donanma kumandanlarina emr's-sevhil, melik's-sevhil veya emr'l-bahr denilirdi.
Seluklu kara ordusunun byk bir kismini svariler teskil ettigi iin ata byk nem verilirdi. O dnemde kullanilan btn klsik silahlar Anadolu Seluklu ordusunda da mevcuttu. Orduda nizam ve intizam ok nemli idi. Ihmali grlenler ve disipline uymayanlar siddetle cezalandirilirdi. Mesel II. Giyaseddin Keyhsrev ile vezir Fahreddin Ali Cimri isyani sirasinda sefere katilmayan emr-i bzrg-i uc Ali Bey ile adamlarini katlettirdiler.
TOPRAK VE HALK
Anadolu Seluklulari'nda toprak tipki Byk Seluklular'da oldugu gibi mr yani devlete aitti. Arazi ikta, mlk ve vakif olmak zere blmde ele alinabilir.
1. Ikta arazi: Bir hizmet karsiligi olarak devlet adamlarina, kumandanlara ve byk-kk siphlere verilen araziye ikta arazi denilir. Has arazi sadece hkmdara aitti. Grevinden azledilen kisilerin iktalari ellerinden alinirdi. Hizmetleri devam ettirmek kayit ve sartiyla ikta arazi babadan ogula intikal edebilirdi. Devlet ricali ve kumandanlarin rtbeleriyle mtenasib iktalari vardi. Mesel Taceddin Pervne'nin iktai Ankara idi. Ikta sahipleri sefer zamanlarinda askerleriyle birlikte sultanin emriyle savasa katilmak zere yola ikarlardi.
I. Alaeddin Keykubd Harizm asireti reislerinden Kirhan'a Erzincan'i, Bereket Han'a Amasya'yi, Artuklular'dan Izzeddin Ahmed'e ise Harput'u ikta olarak vermisti. II. Giyaseddinn Keyhsrev de vezir Mhezzebddin Ali'ye 40.000 dinarlik bir arayizi ikta etmisti.
2. Vakif arazi: Geliri ilm ve sosyal gayelerle kurulan messeselerin masraflarini karsilamak zere tahsis edilen arazilerdir. Bazi Seluklu devlet adamlari ve kumandanlar da kendilerine mlk olarak verilen yerleri hayir amaciyla kurduklari messeselere devretmislerdir ki bunlar da vakif arazi statsndedir. Vakif arazilerin gelirleri mutlaka gayelerine uygun olarak kullanilirdi.
3. Mlk arazi: Aslinda devlete ait bazi araziler byk hizmetleri ve yararliklari grlen devlet adamlari ve kumandanlara sultan tarafindan mlk olarak verilmis ve bunlar onlarin evladina miras yoluyla intikal etmistir. Ancak bazilari da bunlari hayir messeselerine vakfetmislerdir. Kastamonu yresi Hsameddin oban'a, Sinop da Muineddin Pervane'ye mlk olarak verilmistir.
Anadolu Seluklulari'nda topragi ekip bien reayanin her zaman hakkini almasina itina edilir, haksizliga ugrayanlar her zaman sikyeti olabilir ve haklarini geri alabilirlerdi. Arazi tevcihatiyla ilgili isler Pervane ve emrindeki memurlar tarafindan yrtlrd. lkede zaman zaman arazi tahrri de yapilirdi.
Meskn mahallerdeki vergiye tabi nfus ve herkesin verecegi vergi miktari kayit ve tespit edilirdi. Reayadan tahakkuk ettirilen miktardan fazla vergi isteyenler agir cezalara arptirilirdi. Ikt sahipleri ikta araziden alacaklari gelir karsiligi asker besledikleri gibi o blgenin ynetiminden de sorumluydular. Ancak Mogol istilhasi sirasinda bu sistem bozuldu ve iktalari ellerinden alinan sipahiler lke iinde isyan ve huzursuzluklara sebep oldular. Iktalari ellerinden alindigi iin ikta sahipleri de yeteri kadar asker besleyemediler ve bu da ordunun kmesine sebep oldu.
IDARI TESKILAT
Anadolu Seuklulari'nda eyaletler ncelikle haneden mensuplarinin idaresine tevd edilirdi. Sehzadeler kk ise onlari iyi bir devlet adami olarak yetistirmek zere yanlarina lala veya atabeg denilen gveniler emrler verilirdi. Bu emrler bulunduklari eyaleti o sehzade adina idare ederlerdi. Anadolu Seluklulari'nin idar aidan ka eyalete taksim edildigi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak II. Kili Arslan'in lkeyi 11 oglu arasinda taksim ettigi bilinmektedir. Bylece baskent Konya'nin disinda 11 idar merkezin mevcudiyetinden bahsedilebilir. Hanedan mensuplarinin ynetimine birakilan Tokat, Niksar, Elbistan, Kayseri, Sivas, Aksaray, Malatya, Konya Ereglisi, Nigde, Amasya, Ankara ve Uluborlu disinda Kastamonu, Sinop, Erzurum, Erzincan, Sark Karahisar, Divrigi, Antalya, Alaiye, Manavgat, Iel, Harput, emisgezek, Khta, Ahlat, Isparta, Ktahya, Eskisehir, Denizli ve Amid (Diyarbakir)'in ilhakiyla eyaletlerin sayisi artmis ve otuzu gemistir
Bizans ve Ermeni sinirlarinda u vilayetleri de u beyleri tarafindan idare ediliyordu. Mesel Danismendli Yagibasin'in ogullarindan Muzafferddin Mahmud, Bedreddin Yusuf ve Zahireddin Ili Anadolu Seluklulari'nin ihzmetine girerek u boylarinda grev almislardi. Ayrica hanedan mensuplarinin idaresi disinda kalan yerlerde de emrler hem vali hem de kumandan olarak grev yapiyorlardi. Bu byk vilayetlerin disindaki sehirlerde de serlesker ve subasilar emniyet ve asayisten sorumlu idiler. Merkezi sehirlerde emniyeti saglamaktan sorumlu birer sahne bulunurdu.
1243'te Anadolu Seluklulari'nin maglubiyetiyle sonulanan Ksedag savasindan sonra lke taht kavgalarina sahne olmus ve nihayet Mogollarin mdahalesiyle lke ikiye blnms, bir kismi Konya merkez olmak zere II. Izzeddin Keykvus'a, digerinin merkezi de Sivas olmak zere IV. Rkneddin Kili Arslan'a verilmistir.
Vilyetlerde birer kk divan bulunur ve vergiler muhassillar tarafindan toplanirdi.
Eflki Menkib'l-rfn'de idari teskiltta adi geen grevlilerden bazilarini syle siralar. Nzir, emr-i ab vliler (umml), yol muhafizlari, subasi, sehir kethdasi, reis, sahne, celld, divan memuru, seyh'l- islm ve hati.
SOSYAL HAYAT
1. Adet ve Gelenekler
Yagmur duasi: Yagmur duasina ikilacagi zaman halk oru tutar, kurban keser ve Allah'a dua ve niyazda bulunurdu. Duanin akabinde yagmur yagmazsa uzak yerlerden gelmis bir garibe gider ondan Allah'a dua ve niyazda bulunmasini isterlerdi. Bir defasinda Konya'da kitlik olmus, uzun zaman yagmur yagmamisti. Korkun bir pahalilik vardi. Birka defa yagmur duasina ikip mitsizlik iinde dnmslerdi. Verdikleri sadakalar, kestikleri kurbanlar kabule mazhar olmamisti. Nihayet Sultan Veled'e gidip yardim istediler. Onun mbarek basini aip gzlerinden yaslar akarak Allah'a dua etmesi zerine mthis bir yagmur yagdigi sylenir.
Ugur ve Nazar: Kt insanlarin nazarindan korunmak iin atese rek otu atilirdi. zerinde dikis dikilen kimsenin agzina mutlaka bir yaprak, bir saman p olmasi gerektigine inanilirdi. Gl ugur iegi kabul edilirdi. Dini bayramlarin arifesinde helva dagitilirdi. Bir tccarin karisi Kurban bayrami arifesinde oka helva yaparak fakirlere ve komsulara sadaka olarak dagitmis, helva dolu byk bir siniyi de Mevlna hazretlerine gndermisti.
Dogum: ocuk dogdugu evde byk bir sevin kaynagi olurdu. Bebege altin takilir, sai sailirdi. ocugun babasi byk bir ziyafet verirdi.
Evlenme: XIII. ve XIV. yzyilda Anadolu'da Islm hukuku hkimdi. Erkekler birden fazla kadinla evlenebilirdi. Cariye edinme gelenegi de vardi. Sultan Veled'in iki cariyesi vardi. Evlenen erkegin kadina baslik olarak para verme adeti yaygindi. Evlenecek kiz da eyiz esyasi hazirlamak zorundaydi. Mevlna bir kizin cehizinin hazirlanmasi iin Grc Hatun'dan yardim istemis, o da birka takim elbise, her cinsten bir kat amasir, yirmi adet ssl kpe, yirmi yzk, ince gerdanlik, yn rtleri ve bilezikler, hali ve seccadeler hazirlayip gndermisti. Dgnler olduka debdebeli olur, uzun sre anlatilirdi. Kadinlar pee takarlardi.
Terbiye kurallari: Anadolu Seluklu toplumunda Trk-islm dsncesinin ortak rn olan terbiye ve grg kurallari yrrlkteydi. Trk toplumunda byge hrmet esastir. Eflk'nin Menakib'l-rifn adli eserinde geen bir ibarede "Onlar yasca benden bykler, ben onlarin yzne byle bir sz nasil syleyebilirim" denilmektedir ki bu toplumda byklere sayginin bir isaretidir. Pazar yerinde ayaklarini uzatip uyuyan bir dervisin bu hareketi onun kinanmasina sebep olmustur. Bu da toplumun lubl davranislardan hoslanmadigini ve tepkiyle karsilandigini gstermektedir. Gayri ahlki davranislar da asla hos karsilanmazdi.
Hediyelesme: Hz. Peygamber'in hediyelesmeyi tesvik eden szleri Anadolu'da byk ilgi grms ve "yarim elma gnl alma" seklinde sembollesen bu gelenek Trk milletinin baslica zelliklerinden biridir. Devrin anlayisina gre hkmdar ve ileri gelen devlet adamlari birbirlerine ve halka hediyeler verirlerdi ki bu da isgal ettikleri makam ile mtenasib olurdu. Grc Hatun fakir bir kizin cehizini hazirladigi gibi Muineddin Pervane de Mevlna'nin mjde ve iltifati zerine tarikat mensuplarina 2.000 dinara yakin bagista bulunmustur. Ayrica Konya'da bulunan yetim ve fakirlere de elbiseler dagitmisti. Devrin en yaygin hediyesi altin idi. Ugur getirecegine inanilarak daha ok altin ve iek hediye edilirdi.
2. Hayat Tarzi
Eglence hayati: Kaynaklar Anadolu'da eglence hayatinin olduka renkli oldugunu ifade eder. Memlk Sultani Baybars'in Mogol ordusunu bozgunu ugrattiktan sonra 20 Nisan 1277'de Kayseri'ye gelince Keykubadiye Sarayinda byk bir eglence dzenlemisti. Ancak Sultan onlarin eglencede asiri gittiklerini grp hnende ve szendeleri icr-yi san'at etmeden huzurundan kovmustu. Eglence merasimleri daha ok hanlarda dzenlenirdi. Kadin mzisyen ve sanatkrlar gayri mslimler arasindan seilirdi. Meyhaneler de de mzikli eglenceler dzenleniyordu. Hokkabazlar da yanan atese kendilerini atmak, kizgin demiri agizlarina almak, kamidan kan akitmak, merkep yavrusuna binmek gibi esitli gsteriler yapiyorlardi. Snnet dgnleri de gnlerce srerdi. O dnemde oynanan oyunlar arasinda satran ve tavla nemli bir yer isgal ederdi.
Ev hayati: Anadolu evleri sofa, odalar ve mutfaktan olusuyordu. Ev esyasi olarak hali, yaygi, perde, battaniyeden bahsedilir. Isinma araci olarak tandir ve mangal, aydinlanma araci olarak da samdan, kandil, irag ve mum vardi. Mum, zengin evlerinde irag ise fakir evlerinde kullanilirdi. Zengin evlerinde hizmetiler, maiyyet ve harem aglari vardi. Kleler zd edilirse kendilerine bunu gsteren bir belge verilirdi.
Kilik-kiyafet-sslenme: Anadolu Seluklulari dneminde yaygin erkek kiyafetleri elbise, baslik ve ayakkabidir. Erkek elbiseleri hasir elbiseleri, siyah ipekten yapilmis elbise, uha ve kemhadan yapilan elbiseler olarak zikredilebilir. Ayrica kurt ve tilki postlari, salvar ve gmlek, hirka ve sarik, izme ve ayakkabi da giyiliyordu.
Kadinlar ise arsaf, krk, ibrisim, basrt ve pee giyerlerdi. Uzun biyik ve uzun sakaldan hoslanilmazdi. Koku malzemesi olarak misk ve amber, makyaj malzemesi olarak da srme kullanilirdi.
Besin maddeleri: Trk mutfagi o dnemde de olduka zengindi. Yemek sirasinda sofrada sahan, kse, sini, testi bulunurdu. Yemek bir kaptan kasikla yeniyordu. En yaygin yemekler tirit ve ateste evrilen etlerdi. Keklik, bildircin, ulluk ve toy gibi av hayvanlarinin etleri de revataydi. Ayrica etli pilav, biberli pilv ve pastirma yenilen yemek trleriydi. Havu, salgam, tursu, meyve olarak elma, incir, kayisi, kavun ve zm yenirdi. En sevilen tatli esidi helva idi.
Tedavi sekilleri: Seluklular zamaninda sagligin basi temizlik olarak dsnldg iin her sekilde ok sayida hamam vardi. Hastaliklarin tedavisi iin halk hekim ve seyhlere mracaat ederdi. Menakibl-rifin'den mevlevlerin esitli hastaliklari el temasi ve okuyup fleyerek tedavi ettikleri anlatilmaktadir. Yine Eflak'ye gre Mevna bir sahsin paralanan ayak parmaklarini eliyle dokunmak, okuyup flemek suretiyle tedavi etmistir. O dnemde halkin karsilastigi en yaygin hastalik sitma idi. Hem hekimler hem de seyhler tarafindan tedav cihetine gidilirdi. Mevlna bazi hastalari zellikle psikolojik rahatsizliklari olanlari telkin yoluyla da tedavi etmistir.
Devrin hekimleri teshis ve tedavi yaninda ilalarin hazirlanmasina da nezaret ederlerdi. Nitekim Tabib Ekmelddin Sultan IV. Kili Arslan'in istegi zerine panzehir imal etmistir.
TICARI VE EKONOMIK HAYAT
Anadolu ticar faaliyetler iin uygun bir konumda bulunuyordu. Konya'nin bassehir olmasindan sonra ticar hayat daha zenginlesmis ve canlilik kazanmisti. Anadolu'dan geen Tebriz-Trabzon ve Tebriz-istanbul yoluyla doguyu batiya baglayan bu yollar Anadolu'nun iktisad hayatinda nemli rol oynuyordu. Ege ile de ancak Konya zerinden baglanti kuruluyordu.
Ayrica kuzey-gney istikametinde uzanan Sinop-Antalya/Alaiyye, Samsun-Ayas, Trabzon-el-Cezire-Suriye yollariyla, Gney dogudan Istanbul'a uzanan ve Haleb-Kayseri- Ankara-Istanbul, Haleb-Kayseri-Konya-Istanbul yollari Anadolu'daki ticar hayata canlilik kazandiriyordu.
Islm dnyasinda askeri ve ictim gayelerle kurulan ribatlarin bir devami mahiyetinde, kervanlarin her esit ihtiyalarini karsilayacak teskilta sahip olan ve uzaktan adeta bir kale manzarasi arzeden kervansaraylar Islm leminin baska bir yerinde emsline rastlanmayacak bir kiymete sahiptir. Seluklu sultanlariyla ileri gelen devlet adamlari tarafindan ticaret yollari zerinde yaklasik 30-40 km.lik araliklarla yaptirilan bu kervansaraylar tarihi yollarin nemini gsteren canli vesikalardir.
II. Kili Arslan, I. Giyaseddin Keyhsrev, I. Izzeddin Keykvus ve I. Alaeddin Keykubad gibi ticar ve iktisad hayati canlandirmaya itina gsteren Seluklu Sultanlari ticaret yollarinda emniyeti saglamak gayesiyle kervansaraylar yaptirdilar. Sinop ve Antalya gibi iki byk limanda ticar faaaliyetleri kolaylastirmak ve gelistirmek amaciyla bu sehirlere zengin tccarlar yerlestirdiler, onlara ihtiya duyduklari her trl destegi sagladilar. Trkiye'ye gelen yabanci tccarlarin ugradiklari zararlari tazmin ettiler, gmrk vergilerini asgar seviyeye indirdiler. Bu durum dnya ticaret tarihinde ok nemli bir yer isgal eder. Ortaagda zengin ticar mallarla yola ikan kervanlar apulcu ve soyguncularin saldirilarindan emin olmadika buna tesebbs etmekten ekinirlerdi. Iste Anadolu Seluklu kervansaraylari byle bir endise ve ihtiyatan dogmustur. En nemli kervansaraylar Anadolu'yu dogu-bati ve kuzey-gney istikametinde geen iki byk uluslararasi ticaret yolu zerinde bulunmaktadir.
II. Kili Arslan zamanindaki siyas gelismelere paralel olarak ticar faaliyetler de artmis ve byk kervansaraylar insa edilmisti. Kervansaray yaptiran ilk Seluklu sultani II. Kili Arslan'dir. Sultan, Aksaray'da byk binalar, saray ve medreseler yaptirdigi gibi ilk kervansarayi da Aksaray yakinlarinda yaptirmistir. II. Giyaseddin Keyhsrev zayif bir sahsiyet olmasina ragmen onun zamaninda da kervansaraylarin yapimina devam edilmistir. Kervansaraylarin, yol emniyetinin saglanmasi disinda hedef edindigi ikinci gaye ise kafilelerin konakladiklari yerlerde her trl ihtiyalarini temin etmekti. Kervansaraylar iinde yatakhane, asevi, erzak ambarlari, ticar esyanin konuldugu depolar, ahir ve samanliklar, mescidler, hamamlar, sadirvanlar, eczaneler, ayakkabi tamir atlyeleri ve nalbantlar vb. vardi. Kervansaraylarin masraflarini karsilamak zere vakiflar tahsis edilmisti. Burada konaklayan misafirler zengin-fakir demeden her trl ihtiyalarini cretsiz olarak karsilayabiliyorlardi.
Sehir ve kasabalarda ticar kafilelerin ihtiyalarini karsilamak zere ayrica hanlar yapilmisti. Bunlar zel olarak insa edilmis cretli yerlerdi. Sehirlerde ticar aidan sahip olduklari neme paralel olarak hanlar kurulmustu. Mesel o devrin nemli sehirlerinden Sivas'ta 24 han vardi.
Kervansaraylar bulunduklari yerlerde pazar haline geliyor ve o yrenin iktisad bakimdan gelismesini sagliyordu. Anadolu Seluklulari dneminde yaklasik 134 kervansaray insa edildigi bilinmektedir.
Seluklular zamaninda Anadolu'da yapilan baslica kervansaraylar sunlardir.
Aglasun hani (Antalya-Isparta yolunda), Akbas hani (Aksaray-Konya yolunda), Akhan (Aksaray-Konya), Akhan (Egridir-Denizli), Alara hani (Antalya-Alanya), Alay hani (Kayseri-Aksaray), Altunapa hani (Sinop-Ankara), Bardaki hani (ay-Seyitgazi), Borhani (rgp-Eregli), Bget (Ankara-Konya), Burma Han (Seydisehir-Alanya), Caca Beg hani (Kirsehir-Aksaray), akalli hani (Samsun-Amasya), amalak hani (Zile-Kirsehir), ardak hani (Egridir-Denizli), avli hani (Besni-Kayseri), ekerek suyu hani (Zile-Kirsehir), ininli Sultan hani (Tokat-Sivas), Dazya hani (Amasya-Tokat), Deve Hani (Seyitgazi), Dibli han (Harput-Divrigi), Dokuzun hani (Konya-ay), Dolay hani (rgp-Eregli), Eb'l-Hasan hani (Seydisehir-Alanya), Ebu'l-Kasim hani (Niksar), Eb'l-Mchid Yusuf hani (ay), Egret hani (ay-Ktahya), Elikesik hani (Konya-Egridir), Ertokus hani (Konya-Egridir), Ashab-i Kehf hani (Besni-Kayseri), Evdir hani (Antakya-Isparta), Ezine pazar hani (Amasya-Tokat), Caferyat hani (Konya-Karaman), Gedik hani (Sivas-Kayseri), Giyaseddin Keyhsrev hani ( Egridir), Glaga hani (Sinop-Ankara), Glbasi hani (Diyarbakir-Malatya), Haci Hafiz hani (Konya-ay), Kadinhani (Konya-ay), Kagi hani (Sivas-Kayseri), Kemleddin hani (Besni-Kayseri), Kemleddin hani (Dogansehir-Adiyaman), Kamerreddin hani (Konya-Toroslar), Kara Sungur hani (Denizli), Kara Sungur hani (Denizli), Karatay hani (Malatya-Kayseri), Kangi hani (Seydisehir-Antakya), Katranci hani (Aksaray-Konya), Kavak hani (Konya-Egridir), Kervansaray (Zile-Kirsehir), Kili Arslan hani (Aksaray), Kirkgz hani (Antalya-Isparta), Kizilren hani (Kirsehir-Ankara), Kprky hani (Antalya-Alanya), Kuru han (Besni-Kayseri), Kuruesme hani (Konya-Beysehir), Lla Kervansarayi (Sivas-Kayseri), Ltif hani (Sivas-Kayseri), Mahperi Hatun hani (Amasya-Tokat), Makit hani (Elazig), Mama Hatun Kervansarayi (Erzurum-Sivas), Muhliseddin Hani (Zile), Obruk hani (Aksaray-Konya), Ortapayam hani (Seydisehir-Alanya), nesin hani (Kayseri-Aksaray), Pamuku hani (Konya-Seydisehir), Pasa hani (Tokat-Sivas), Pazarhani (Antakya-Denizli), Pazarcik hani (Alanya-Anamur), Pervane hani (Kayseri-Aksaray), Pervane Sleyman hani (Boyabat-Vezirkpr), Pinarbasi hani (Egridir-Denizli), Ruzapa (Rzbe) hani (Konya-ay), Sadeddin Kpek hani (Aksaray-Konya), Sahibata hani (Konya-ay), Sahibata hani (Konya-ay), Sarihan (Kayseri-Aksaray), Sarihan (Malatya-Kayseri), Sarihan (Nigde), Sardavul hani (Karaman-Silifke), Seluk hani (Sinop-Ankara), Selukhani (Malatya-Sivas), Seyfeddin Ferruh hani (Konya-Seydisehir), Siraakil hani (Aksaray-Eregli), Silinti hani (Alanya-Anamur), Suluhan (Kozan-Feke), Sultan hani (Aksaray-Konya), Sultan hani (Sivas-Kayseri), Sultan hani (Konya-Toroslar), Susuz hani (Antalya-Isparta), Snnetli hani (Kayseri-Aksaray), Sahruhkprl hani (Sivas-Kayseri), Savepsa hani (Antalya-Alanya), Taktoba hani (Tokat-Sivas), Tecer hani (Malatya-Sivas), Tol hani (Seydisehir-Alanya), Yeni han (Yildizeli/Tokat-Sivas), Yeniceky hani (ay-Ktahya), Yunuslar hani (Konya-Beysehir), Zalmanda hani (Ankara-Konya), Zivanik hani (Ankara-Konya), Zilli han (Besni-Kayseri) ve Zincirli hani (Aksaray-Konya).
TARIM RNLERI
Akdeniz, Orta Anadolu ve Dogu Anadolu blgeleri Anadolu Seluklulari'nin tarimsal retiminde nemli bir yer isgal ediyordu. zellikle bugday ayni zamanda lkenin basta gelen ihra rnleri arasinda yeraliyordu. XIII. ve XIV. yzyilda Sivas hububat retiminde ilk siralari isgal ediyordu.
Bu dnemde Anadolu'da Denizli civarinda iyi cins pamuk, bazi yrelerde de pirin retimi yapilirdi. Ayrica seker kamisindan elde edilen sekerin de ihra mallari arasinda yer aldigi syleniyorsa da bu hususu teyid edecek yeterli bilgi yoktur.
Seyyahlarin verdigi bilgilerden Anadolu'da kayisi, badem, erik, seftali, armut, portakal, limon ve zm gibi meyvelerin yetistirildigi anlasilmaktadir. Konya ve Antalya yresinde retilen kayisi kurutulduktan sonra esitli islm lkelerine satilirdi.
Anadolu'da hayvancilik da olduka yaygindi. At kiymetli bir ihra mali idi. Fakat sigir, koyun ve kei daha yaygin olarak yetistirilirdi ve hemen herkesin sagmal bir hayvani vardi. Bu hayvanlar da esitli lkelere canli olarak ihra edildigi gibi deri, yn ve tiftikleri de islenerek veya hammadde olarak da satilirdi.
MADENLER
Anadolu Seluklulari zamaninda ikarilan baslica madenler, demir, bakir, gms, sap, kayatuzu, lcivert tasi ve boraks idi. Bakir Ergani'de, Kastamonu'da ve Erzincan yresinde, demir az da olsa Divrigi ve Toroslar'da; Ulukisla, Gmshane, Amasya Gmshaciky ve Ktahya Gmssar'da ise gms yataklari vardi. Bu yataklar Anadolu'nun Mogol istilsina maruz kalmasindan sonra da isletilmeye devam etmistir. Ihra mallari arasinda yer alan kayatuzu da Anadolu'nun esitli yerlerindeki sekiz tuzlada retiliyordu. Lcivert tasi ise Konya civarinda ikariliyordu.
SANAYI RNLERI
Dokuma, hali ve kilim Anadolu'daki sanayi rnleri arasinda ilk sirayi isgal eder. Dnyanin en gzde halilari Anadolu'da dokunurdu. Hem Marco Polo hem de Ibn Battuta burada dokunan hali ve kilimlerden vgyle sz ederler. Konya, Aksaray, Sivas, Erzurum ve Usak baslica hali dokuma tezghlarinin bulundugu sehirlerdi.
Pamuk yn, tiftik ve pamuktan retilen kumaslar da esitli lkelere ihra ediliyordu. Erzincan, Mus, Mardin, Maras, Karaman, Ankara, Sivas, Diyarbakir, Kastamonu, Konya, Kirsehir ve Malatya esitli cins kumaslarin retildigi merkezlerdi. Dericilik de ok sayida sigir ve koyunun yetistirildigi Anadolu'da nemli bir sanayi dalini teskil ediyordu.
Erzurum, Sivas ve Antalya gibi merkezlerde esitli silhlar ve savas makineleri imal ediliyordu.
Erzincan zellikle bakir ev esyasi imaltinda ilk sirayi isgal ediyordu. Altin ve gms zinet esyalari Konya ve Alaiye'de yapiliyordu.
TICARET
Anadolu Seluklu sultanlari ticaretin lkenin iktisad hayatinda ne derece nemli rol oynadiklarini idrak ettikleri iin hem i hem de dis ticaretin gelismesi iin gereken ortami hazirlamis, yollarda emniyeti, sehirlerde ve pazar yerlerinde asayis ve huzuru saglamislardir.
Baslangita mbdele yoluyla yapilan ticar faaliyetlerde zamanla para kullanilmaya baslanmistir. Sehir disinda kurulan pazarlar yerlesik hayat srenlerle, kyller ve gebeler arasinda ticaret mallarinin karsilikli olarak mbdele edildigi yerlerdi. Sehirlerin gelismesiyle arsilar, pazarlar ve hanlar i ticaretin canlandigi yerler oldu. Hem yerli hem de yabanci tccarlar buralarda alisveris yapiyorlardi. Pazarlardan alinan vergiden baska sehre getirilen ve disari ikarilan her esit esyadan vergi aliniyordu. Ilhanlilar zamaninda tamga adi verilen bu vergi sahneler tarafindan tahsil edilirdi.
Esnaf ve zenaat erbabi XIII. yzyilda ahilik adi verilen bir teskiltin bnyesinde toplanmislardi. Bu teskilt sehirlerde ekonomik, siyas ve ahlk kurallari tanzim etikleri gibi siyas buhran ve sikintilarin giderilmesinde de nemli hizmetleri ifa ediyorlardi.
Anadolu'da ahilik teskiltinin kurucusu olarak kabul edilen Ahi Evran (Seyh Nasrddin Mahmd, .l262) I. Alaeddin Keykubd'in destek ve yardimiyla islm tasavvuf dsnceye bagli kalarak seyh-mrid, usta-irak mnasebeterini tanzim etmis ve buna bagli olarak iktisad hayati dzenlemistir. Byk bir sratle yayilan bu teskiltin mensuplari sadece sehirlerde degil ayni zamanda kyler ve u boylarinda da byk nfuz kazanmislardir. zellikle XIII. yzyilda devlet otoritesinin zayifladigi siralarda siyas ve asker glerini kullanarak nemli hizmetlerde bulunmuslardir. Anadolu Seluklulari zamaninda ahiler esitli mesleklere ait problemleri halletmekte ve onlarin devlet ile olan mnasebetlerini dzenlemekteydiler. arsi ve pazarlarda satilan mallarin hem kalite hem de fiyat ynnden kontrol ahilik teskilatinin baslica grevleri idi. ok genis bir alanda faaliyet gsteren ahilik pek ok devlet adami, tarikat mensuplari ve limleri bnyesinde toplamis, XIV. yzyildan itibaren de organize esnaf birlikleri halini alarak iktisad sahadaki faaliyetleri n plna ikarmistir.
XII. yzyildan itibaren Anadolu'ya yerlesen Trkmenler hem kendi aralarinda hem de Rumlar ve Ermenilerle dahilde alisveriste bulunuyorlardi. Baslangita mal degisimi (mbdele) ile baslayan bu ticar faaliyetler Seluklu parasinin tedavle girmesiyle alisveriste para kullanilmistir Anadolu'nun XII. yzyildaki durumundan bahseden kaynaklar lkeyi harab olarak tanitirken XIII. yzyilda blgeyi gezen seyyahlar Anadolu'yu zengin ve mreffeh bir lke olarak tasvir ederler. Ilk zamanlar sehir disinda bir yerde kurulan pazarlar sehirli, kyl ve gebe Trkmenlerin ihtiyalarini karsilamaya kfi geliyordu. Sehirler gelisince hanlar kurulmus, arsi ve pazarlarin sayisi artmistir. XIII. yzyilda sehirler arasi ticaret baslamistir.
Seluklu sultanlari dis ticaretin gelismesine de byk nem veriyorlardi. Sultan I. Giyaseddin Keyhsrev 1207'de Antalya'yi feth ederek burayi nemli bir ihracat ve ithalat limani haline getirdi. I. Aleddin Keykubd da 1221 yilinda Kalonoros'u fethederek ismini Alaiyye olarak degistirdi. Anadolu'da huzur ve istikrar saglandiktan sonra Avrupali tccarlar dogunun ticar mallarini Misir yerine Anadolu'dan temin etmeye basladilar. Bylece Anadolu hem Avrupa hem de dogudaki Islm lkeleri iin nemli bir ticar potansiyele sahip oldu. Antalya'nin fethiyle Akdeniz ticaretinde de Trkler nemli pay aldilar. Kibris ve Venediklilerle ticar anlasmalar inzalandi. Kibris Krali Hugues ile I. Izzeddin Keykvus arasinda ticaret antlasmalari yapilmistir. Buna gre Seluklu tccarlari Kibris'ta serbest olarak ticar faaliyette bulunabilecekleri gibi Kibrisli tccarlar da Anadolu'da karsilikli olarak gmrk vergilerini demek suretiyle ticaret serbestligine sahip olacaklardi. Anadolu'dan sap, yn, ipek, ipekli kumaslar, pamuk, hali, kilim, deri, sabun, sarktan getirilen baharat ve diger ticar mallar ihra ediliyordu. Avrupali tccarlar Kibris'i bir ticar s olarak kullaniyordu. Onlarin getirdikleri mallarin bir blm Trk tccarlar tarafindan ithal edilirdi.
I. Aleddin Keykubd'in 1220 yilinda Venediklilerle daha nce yapilmis olan anlasmayi teyid eden bir anlasma imzalamasi onun ticarete verdigi nemi gstermektedir. Anlasma ile Venedik'te ve onlarin hkimiyetindeki baska yerlerde yasayan tccarlar Seluklu topraklarinda rahat bir sekilde ticaret yapabileceklerdi. Ayni sekilde Seluklu tebeasi da Venedikliler'in egemenligi altindaki yerlerde serbeste ticar faaliyette bulunabileceklerdi.
XIII. yzyilda Seluklular ile Memlkler arasinda ticar mnasebetler baslamistir. zellikle gemi yapiminda kullanilan kereste ticareti yaygindi. Iki lke arasinda nakliye isleri Cenevizliler ile Venedikliler tarafindan yapiliyordu. 1289'da bir Ceneviz gemisinin seker, keten ve biber ykyle Iskenderiye'den Alaiyye'ye geldigi bilinmektedir.
I. Izzeddin Keykvus'un 1214'te Sinop'u fethetmesiyle Karadeniz ticareti de canlilik kazandi. Sinop hem kuzey-gney, hem de dogu-bati ticareti aisindan nemli bir liman sehri idi. Bunun idraki iinde olan Sultan I. Izzeddin Keykvus sehirde yogun bir imar ve iskn faaliyeti baslatmistir. esitli blgelerden zengin tccarlar ve saygin kisiler Sinop'a gettirilerek iskn edildi. Ticaretin gelismesi iin her trl imkn seferber edildi ve bu sayede Sinop Karadeniz'in en nemli ticar ss haline geldi.
Sultan daha sonra Trk, Arap ve Rus tccarlarinin bir ugrak yeri olan Kirim'daki Sugdak'in fethi iin hazirliklara giristi ve Emir Hsameddin oban kumandasinda gnderdigi donanma ile sehri feth etti (1227). Bu sefer ile Anadolu Seluklulari'nin Karadeniz'deki ticar faaliyetleri artti. XIII. yzyilda Rus ve Kipak tacirlerin Sivas'a kadar geldikleri bilinmektedir. 1230'da Trabzon'un da Seluklu hkimiyetini tanimasiyla Anadolu Seluklulari Karadeniz'i Dogu Anadolu'ya baglayan, oradan da Iran ve Uzak Dogu'ya kadar uzanan bir ticaret merkezini daha ele geirmis oluyorlardi.
XII. yzyilin sonlarinda Anadolu'nun huzur ve asayisin hkim oldugu bir lke haline gelmesi, Alaiyye ve Sinop'un fethi Anadolu'daki transit ticaretin canlilik kazanmasina zemin hazirlamisti. Misir'dan gemilerle Antalya ve Alaiyye'ye getirilen mallar, Konya, Ankara, Sinop ya da Bagdat-Halep-Malatya-Sivas-Amasya zerinden Samsun ve Sinop limanlarina ulastiriliyordu. Ayas-Samsun gzerghi da transit ticaretinde olduka nemliydi. 1240'ta baslayan Baba isyaniyla 1243'te bozgunla sonulanan Ksedag Savasi Anadolu'daki ticar hayata byk bir darbe indirdi. Kayseri ve Malatya gibi sehirlere yerlesmis olan ok sayida tccar bu huzursuzluklar ve karisikliklar yznden Suriye'ye kati.
XIII. yzyilin birinci yarisinda Sinop-Antalya hattinin dogusunda kalan sehirlerin iktisad refah dzeyi batidaki sehirlerden daha iyi idi. XIV. yzyilda Erzurum 222.000, Erzincan 332.000, Harput 215.000, Niksar 187.000, Kayseri 140.000, Nigde 141.000, Aksaray 51.000, Aksehir 135.000, Ankara 72.000, Mardin 236.000, Meyyafarikn 224.000, Sivas ve Konya ise toplam 1.384.886 dinar vergi dyordu. XIII. yzyilin sonlarinda Konya, Kayseri, Sivas basta olmak zere Antalya, Sinop, Erzurum, Erzincan, Malatya, Ahlat, Diyarbakir ve Mardin gibi bazi sehirlerin nfusu yzbini asmisti.
Uluslararasi ticarette mhim bir yeri olan Yabanlu Pazari'nin en nemlisi Kayseri'nin Pinarbasi ilesinin Pazarren kynn bulundugu yerde kurulurdu. 40 gn boyunca aik kalan bu fuarda kleler dahil her esit kumas, krk ve hayvanlar alici bulurdu. Yabanlu Pazari 1277'den sonra giderek nemini yitirdi ve Mogol valilerinin yaylagi haline geldi.
Yine uluslararasi nitelik arz eden bir baska nemli pazar da Mardin'in Dneysir (Kohisar) pazari idi. Ticar maksatla kurulan hanlar ve pazar yerleri zamanla buranin bir sehir haline gelmesine sebep oldu. Bunun disinda Kirsehir-Kayseri yolu zerindeki Ziyaret Pazar, Ilgin'daki Yilgin, Amasya-Tokat arasinda pazar gnleri kurulan Azne pazari ve Germiyan'da kurulan Alemddin Pazari nemli pazar yerleri idi.
ANADOLU SELUKLU SANATI
XI. yzyildan itibaren Trk glerine sahne olan Anadolu'da Byk Seluklular'in Iran'da gereklestirdikleri Trk-Islm mimarisiyle Anadolu kltrnn kaynasmasindan olusan yeni bir sanat anlayisinin rn olan kiymetli eserler vcuda getirilmistir. Bu eserler daha sonraki yillarda Beylikler ve Osmanli mimarisine temel teskil etmistir.
Anadolu Seluklu sanat eserleri incelendiginde bunlari etkileyen baslica faktrlerin Islm inanci, Islam ncesine kadar uzanan Trk kltr ve nihayet yerli kltrler oldugu sylenebilir.
CAMILER
Anadolu Seluklulari mslman bir devlet olup halkin byk ogunlugunu mslmanlar olusturuyordu. Bu bakimdan diger Islm devlet ve hanedanlarinda grldg gibi camiler mimar eserlerin basinda yer alir. Anadolu Seluklulari'na ait en eski camii XII. yzyilin ortalarinda yapildigi bilinen Konya Aleddin Camii'dir. Anadolu Seluklu sanatinin bir saheseri olan bu cami, daha sonraki dnemlerde yapilan tamirat ve degisikliklerle gnmze kadar intikal edebilmistir. Sivas Ulu Camii ise 1197 yilinda II. Kili Arslan'in ogullarindan Kutbeddin Meliksah zamaninda Kizil Arslan tarafindan yaptirilmistir.
I. Aleddin Keykubd tarafindan yaptirilan Nigde Alaeddin Camii Anadolu Seluklulari'nin klasik cami mimarisinin btn orijinal zelliklerini bnyesinde toplamaktadir. Yine Aleddin Keykubd tarafindan 1224 yilinda yaptirildigi anlasilan Malatya Ulucamii Byk Seluklularin Iran'da uyguladiklari plna dayanmaktadir. Ayni sultan dnemine ait olan baska bir eser de Afsin AshabGi Kehf Camii'dir.
Kayseri Huand Hatun Camii ise II. Giyaseddin Keyhsrev zamaninda tamalanmistir. Sultan II. Izzeddin Keykvus zamaninda yaptirilan Kayseri Haci Kili Camii de bir klliye seklinde plnlanmis ve cami medreseyle kaynasmistir. Amasya'daki Burmali Minare Camii'nin II. Giyaseddin Keyhsrev dneminde tamamlandigi bilinmektedir. Sinop Ulu Camii ise Muineddin Sleyman Pervne tarafindan yaptirilmistir. Amasya valisi Seyfeddin Torumtay tarafindan yaptirilan Gk Medrese Camii Divrigi Ulu Camii'ni hatirlatan bir plna sahiptir. Bnyan Ulu Camii, Aksehir Ulu Camii ve Develi Ulu Camii de Anadolu Seluklulari'na ait kiymetli eseler arasinda yer alir.
XIII. yizyilda yapilan Seluklu mescidlerinden bazilari da syle siralanabilir. Konya Tas Mescid, Konya Sirali Mescid, Konya Karatay Mescidi, Konya Hoca Hasan Mescidi, Konya Beyhekim Mescidi, Konya Tahir ile Zhre Mescidi, Alanya Akebe Sultan Mescidi, Aksehir Kk Ayasofya Mescidi, Aksehir Gdk Minare Mescidi, Harput Alaca Mescid.
2- Medreseler
Anadolu Seluklulari zamaninda yapilan medreseler arasinda Afyon Boyaliky'deki Kubbeli Medrese (1210), Isparta Atabey'de Ertokus Medresesi (1224), Konya Karatay Medresesi (1251), Konya'da Vezir Sahip Ata'nin yaptirdigi Ince Minareli Medresesi (1260-1265), Afyon ay'da Tas Medrese, Kirsehir Cacabey Medrese (1272-1273) sayilabilir. Anadolu'da Seluklu mimarisinin orijinal bir eseri olarak kabul edilen Kubbeli Medreseler Osmanli camii mimarisine zemin hazirlamis, hankhlar, zaviyeler ve tekkeler hep bu pln esas alinarak gereklestirilmistir.
Kayseri'deki ifte Medrese I. Giyaseddin Keyhsrev'in tip medresesiyle kizkardesi Gevher Nesibe Hatun'un sifahanesinden ibaret drt eyvanli bir yapidir (1205). I. Izzeddin Keykvus tarafindan 1217-18'de Sivas'ta yaptirilan Sifahane'de gz, dahiliye, cild ve ruh hastaliklari tedavi edilirdi. Burada ruh hastaliklarinin musik ile tedavi edildigi bilinmektedir. Anadolu'daki en nemli medreselerden birini teskil eden Konya'daki Sirali Medrese (1242), klasik Seluklu medreselerinin ilk rnekleri arasinda yer alir. Aksehir'deki Tas Medrese 1250'de Sahip Ata tarafindan yaptirilmistir. Yine ayni sehirde Huand Medresesi, Siraceddin Medresesi ve Haci Kili Medreseleri din ilimlerin okutuldugu medreseler idi. Sivas'ta adeta birbirleriyle rekabet edercesine ayni yil (1271) iinde yaptirilan Gk Medrese, Brciye Medresesi ve ifte Minareli Medrese abidev eserler arasinda yer alir. Gk Medrese ifte minareleri mermer portali, esmesi, ssleme ve kse kuleleriyle Sahip Ata'nin en gsterisli eserleri arasinda yer alir. Gk Medrese Anadolu Seluklu mimarisinin en gelismis eseridir. Brciyye Medresesi Muzaffer Brcird tarafindan, ifte Minareli Medrese ise Ilhanli veziri Semseddin Cveyn tarafindan yaptirilmistir. Bunlarin disinda 1270'te Tokat'taki Gk Medrese Muineddin Sleyman Pervane tarafindan yaptirilmistir. Erzurum'daki ifte Minareli Medrese veya Hatuniye Medresesi Anadolu'da yaptirilan en byk medrese oldugu gibi mimarsi, plni ve sslemeleriyle ahenkli bir slba sahip abidev bir eserdir.
KMBET VE TRBELER
Anadolu Seluklulari tarafindan yapilan kmbetler Byk Seluklu mimarisinin bir uzantisi olarak kabul edilmektedir. ok mtevazi lde yapilmakla beraber mimar bakimdan inanilmaz bir zenginlige sahiptir. XII. yzyilda insa edilen ilk kmbetler nceleri sadece tugladan daha sonra ise tastan yapilmaya baslanmistir. Sekil olarak sekiz, on, oniki kseli veya silindirik gvde zerine piramit yahut klahli kmbetler basta olmak zere dilimli gvdeli kmbetler, kare planli ve kubbeli, ya da dikdrtgen plan zerine tonozlu trbeler olarak karsimiza ikmaktadir. Distan bakildiginda bir kule seklinde grnen kmbet genelde iki katlidir. Birinci kata birka merdivenle ikilir. Burada sanduka mezar bulunur. Asil mezar ise alt katta yani toprak seviyesinin altinda mumyalik denilen blmdedir. st katta bulunan sanduka sembolik bir mezar seklindedir. Burasi daha ok bir ziyaretgh veya mescit seklinde dsnlebilir.
Kmbetler ogu zaman bagimsiz bir mimar eser olmakla beraber bazen de cami ve medreselere bagli olarak insa edilmistir. Erzurum'da Yakutiye Medresesi'ne bagli olarak insa edilen kmbet (1310) tas isiliginin en gzel rneklerindendir. XII. yzyilda yapilan Seluklu kmbetlerinden sadece II. Kili Arslan kmbeti zamanimiza kadar kalmistir. Kayseri'deki ifte Medrese kmbeti (1206) en eski Anadolu Seluklu eserlerinden biridir. I. Izzeddin Keykvus'un 1217 tarihinde Sivas'ta yaptirdigi Dru's-sifa'nin saginda bulunan trbenin zerinde tugla kubbenin rttg mekn stnde distan on kenarli bir kmbet ykselmektedir. Bu Anadolu Seluklu tugla, ini ve mozaik sslemelerin ilk abidevi eseri olup ini mozoik sanatinin daha sonra ulasacagi parlak gelismenin ilk isaretleri olarak kabul edilebilir. Isparta Atabey'de Medreseye bagli olarak yapilan Ertokus Kmbedi (1223) sekizgen gvde zerine iten kubbe, distan piramit klahla rtl bir yapidir. I. Alaeddin Keykubd'in emirlerinden Ali Tus'nin sagliginda Tokat'ta yaptirdigi trbe (1234)'de distan sekizgen bir kmbet biiminde ykselmektedir. Kayseri'deki II. Giyaseddin Keyhsrev'in annesi Mahperi Huand Hatun trbesi (1238) camiin medreseye bitisen ksesine sonradan eklenmistir. Kayseri'deki ifte Kmbet ise Aleddin Keykubd'in hanimi Melike Adiliye iin 1247'de yaptirilmistir. Amasya'da Torumtay'in 1266'da yaptirdigi Gk Medrese Camiine bitisik kmbet kesme 70 tastan kare seklinde bir alt yapi zerine tugladan sekizgen bir gvde ve kivrimli bir piramit iindedir. Muzafferddin Brcird'nin trbesi Sivas Brciyye Medresesi ierisindedir. Amasya'daki Torumtay trbesi (1278) digerlerinden farkli bir zellik arz eder.
KSK VE SARAYLAR
Anadolu Seluklu sultanlarinin yaptirdigi saray ve kskler olduka mtevazi yapilardir. Kaba tas ve tugladan yapdiklari iin uzun mrl olamamislardir. II. Kili Arslan'in yaptirdigi II. Kili Arslan Ksk'nn gnmzde sadece dogu cephesindeki duvari kalmistir. I. Aleddin Keykubd tarafindan tamir ettirildigi iin onun adini alan ksk kare bir mekn zerine yerlestirilmistir. I. Aleddin Keykubd Beysehir gl kiyisinda Kubadbd adiyla meshur bir saray yaptirdi. Yine ayni hkmdar Kayseri'de Keykubdiye adiyla bilinen yazlik bir saray yaptirmisti. Keykubadiye sarayi bir kaynaktan ikan sularin olusturdugu kk gln kuzey tarafinda siralanmis kskten ibarettir. Muhtemelen 1224-1226 yillari arasinda yapilmistir. Kayseri Erkilet yakininda Hizir Ilyas adiyla bilinen Seluklu ksk de muntazam kesme tastan saglam bir yapidir. Yine Kayseri Argincik kynde Haydar Bey adiyla meshur bir Seluklu ksk bulunmaktadir.
DIL VE EDEBIYAT
XIII. yzyil Anadolu Seluklulari'nin siyas bakimdan byk sikintilari maruz kaldigi bir dnem olmasina ragmen Trk edebiyatinin ilk kuvvetli gelismesi de yine bu dnemde olmustur. Bu dnemde yetisen byk mutasavviflarin kismen Arapa ve byk bir ogunlukla Farsa olarak kaleme aldiklari ilm ve edeb eserler yaninda Seluklu hkmdarlari ve ileri gelen devlet adamlari iin kaleme aldiklari eserler de vardir. Iste Anadolu'da islm kltr hayatinin byk bir gelisme gsterdigi XIII. yzyilda Ahmed b. Muhammed et-Tsi I. Izzeddin Keykvus adina, Kelile ve Dimne'yi, Kadi Siraceddin Urmev Mesud b. Izzeddin Keykvus adina Kistas'l-adalet f kavaidi's-saltanat'i, Muhammed b. Mahmd da Siyasetnme tarzinda bir eser yazmistir. Ibn Bib de Anadolu Seluklu tarihinin baslica kaynaklarindan olan el-Evmirl'lGAlaiyye'yi bu dnemde telif etmistir.
Anadolu Seluklullari daha ilk zamanlardan itibaren sflere karsi byk bir saygi gstermistir. Tasavvuf erbabinin Seluklu sultanlari ve devlet adamlarindan grdkleri yakin ilgi muhtelif yerlerdeki Sflerin akin akin Anadolu'ya gelmelerine sebep olmustur. Bu dnemde Fahreddin-i Irak, Seyh Neicmeddin Daye, Sadeddin-i Fergani ve Mevlna gibi Islm aleminin taninmis simalari Anadolu'daki sehirlerde yasiyorlardi.
Mevlna Celleddin-i Rmi Farsa yazmakla beraber Anadolu'da gelismekte olan Islmi Trk edebiyati zerinde srekli etki yapmistir. Sultan'l-Ulema Bahaeddin Veled'in oglu olan Mevlna Belh'te dogmus ve 1273'te burada lmstr. Eserleri arasinda Muineddin Pervane'ye ithaf ettigi Fh Mfih, Mesnev ve Divan-i Kebr sayilabilir.
XIII. yzyilda Anadolu'da yasayan ve zellikle halk kitleleri zerinde ok tesirli olan sahsiyetlerden biri de Haci Bektas-i Veli'dir. O islm ilimlere ve tasavvuf esaslarina vakif bir lim idi. XIII. yzyilda Trke eser yazan sairler arasinda Hoca Ahmed Fakih, Seyyd Hamza, Sultan Veled, Hoca Dehn ve Yunus Emre'dir. Mevlna'nin oglu Sultan Veled Divan, Ibtidnme, Rebbnme ve Intihnme gibi eserlerini babasinin etkisinde kalarak yazmistir.
Hoca Ahmed Fakih XIII. ve XIV. yzyilda Anadolu'da byk shrete kavusan Trk seyhlerindendir. O yasca Mevlna'dan byk olup babasi Sultan'l-ulema Bahaeddin Veled'den fikih tahsil etmis, sonra ilh cezbeye kapilarak kitaplarini yakip daga ikmis ve Bahaeddin Veled'in lmnden sonra geri dnmstr. Ahmed Fakih'in gnmze intikal eden iki eseri arhnme ile Kitab-i Mescidi's-serfe'dir. Bunlar Anadolu Trkesinin en gzel rneklerini teskil eder.
Seyyd Hamza din ve tasavvuf siirleriyle Ahmed Fakih'i takip etmistir. Trk tasavvuf edebiyatinin gelismesinde byk bir tesiri olan Seyyd Hamza'nin eserleri ve hatirasi bu siir tarzinda gl simalarin yetismesini saglamistir. Seyyd Hamza'nin Anadolu'da ky ky dolasarak din-tasavvuf siir ve hikayelerle halki aydinlattigi sylenebilir. Yusuf u Zleyha adli mesnevisi meshurdur.
Hoca Dehhn de Horasan'dan Anadolu'ya gelen sairlerden olup Sultan III. Aleddin Keykubad'a bir kaside sunmus ve gnmze ulasmayan manzum bir Seluknme yazmistir. Dehhan daha ok din disi konularda yazmistir. XIII. yzyil sonlariyla XIV. yzyil baslarinda yasayan Yunus Emre ile Anadolu'da yetisen tasavvuf Trk edebiyatinin en byk temsilcisidir. Daha sonraki dnemlerde yasayan pek ok edip ve sair onun etkisi altinda kalmistir. Yunus Emre'nin Divan'i ile Rislet'n-nushiyye adli bir mesnevisi vardir. O Trke divan sahibi ilk sairdir. Yunus siirlerini aruz ve hece vezniyle yazmistir. Yunus emre ilh aski yasamis ve duygularini siirlerinde dile getirmis, Islma bagli, tarikat yoluyla halka ulasmis bir byk insandir. Trke'nin ifade gcn isbatlamis byk bir dil ustasidir. Trk halki arasinda en ok sevilen ve siirleri Anadolu'da zevkle okunan Yunus Emre aradan asirlar getigi halde canliligi ve gzelligini kaybetmeyen siirleriyle Islm Trk edebiyatinin en sekin temsilcisidir.
Kaynak: Osmanli tarihi
