Duha Türkler

Duhalar[2] (Tuhalar[3] veya Tsaatanlar), Moğolistan’ın orta kuzey bölgesindeki Hövsgöl aymağında yaşayan Türk halklarından Tuvaların 2010 yılında 282 kişilik[1] nüfusa sahip soyu tehlike altında olan rengeyiği çobanı Tengrici göçebe kabilesidir. [4][5][6]

Esasen Tuva Cumhuriyetinin Toju ilinde yaşayan Ak Todu, Soyon Kırgız, Hanaçı, Maat, Balıkçı ve Hular boylarının karışımıdır.[7][8] Kendi adları olan Duha/Tuha kelimesi Tuga/Tuha, Tuva/Tıva, Tofa ve Tuba adlarıyla kökteştir. Tabgaçlar için kullanılan Toba adıyla ilgili olduğu sanılıyor ve kimilerine göre Tuvalar bir dönem Çin’i yöneten Tobaların torunlarıdır[9].

Diğer adları olarak Hövsgöl Uygurları ya da Hövsgöl Uryanhayları biçimleri de kullanılır. Yörede yaşayan Moğol kabilesi Darhadlar Duhaları “Uygur” olarak adlandırırlar[10]. Moğolistan’da resmi olarak Tsaatan adı kullanılır ve bu ad Moğolca “rengeyiği” anlamındaki aitlik bildiren -tan ekiyle kuruludur. Moğolcada bazen Uigar Tsaatan ya da Tsaatan Uigar adları da kullanılır.

Erken tarihte Soyot-Uryanhaylar ya da Tayga sakinleri adları da kullanılmıştır[11].

Yaklaşık 44 aile ve 200-400 kişilik nüfusa sahiptirler ve soyları ve dilleri büyük ölçüde tehlike altındadır. [4] Tsagaannuur sumunda 269 kişi bulunur[12]. Moğolistandaki nüfusları 2000 yılında 303 kişi iken 2010 sayımında bu rakam 282 kişidir[1].

Duhaların dilleri Duhaca Sayan dilleri grubundan Tuvacanın ayrıksı bir lehçesidir ve hızla soyu tükenmektedir. Doğu Tuvacası konuşan Toju Tuvaları ile Tofaların lehçesine daha yakındır. Günümüzde Moğolca ile karışık kullanılmaktadır.[15]

UNESCO’ya göre dilleri Buryatya’daki Soyotların dili içinde değerlendirilir ve kültürleriyle birlikte yok olma tehlikesindedir[16]. Rusçada Soyot-Tsatan dili adı altında ele alınır ve iki lehçesinden biri Buryatya’daki Soyotların diğeri ise Moğolistan’daki Duhaların şivesidir.

Günümüzde Duhaların dini, Moğollar gibi Budizm değil Türk Tengriciliktir. [17]

Kızılderililer gibi çadırlarda (çum) barınan Duhalar rengeyiklerini ulaşım aracı olarak kullandıkları gibi boynuz ve sütünden de yararlanırlar, fakat genelde etini yemezler ve et ihtiyacını sığın ya da yaban domuzu gibi diğer av hayvanlarından sağlarlar.[17]

Dohaların rengeyiği eğitimi ve doğal yaşamları ekoturizm etkinliğiyle turist çekmektedir.[18]

Kaynaklar:
1. a b c Хүн Ам, Орон Сууцны 2010 Оны Улсын Тооллогын Үр Дүн
2. Tuğba Sarıkaya (2011), Dil Hayatiyeti Bağlamında Tuva Türkçesinin Durumu, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2011,8(3):121-133
3. The Soyot Language
4. a b The Disappearing Reindeer People
5. Ancient Roots of Mongolian Traditions
6. Elisabetta Ragagnin (2011), Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden
7. Bülent Gül ve Ankhbayar Danuu, Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar) Kültürüne Dair”, VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, (21-24 Kasım 2011 İzmir)
8. Yaşar Kalafat, Kaybolmakta olan Türk topluluklarından Hoton/Hatun Türkleri ve Türk halk inançlarındaki yerleri
9. Tuvalar ve Tuvaca, Mehmet Ölmez, Çağdaş TÜRK DİLİ, Sayı:95, s.10-17, Ocak 1996.
10. Ts. Şagdarsüren (1974) .“Mongolın Tsaatan Böögiin Tuhai”, Studia Folclorica (Aman zohiol sudlal), c. VIII, fas. 6, Ulaanbaatar, 74-93.
11. Цаатаны (Rusça)
12. М.Нямаа, Хөвсгөл аймгийн лавлах толь, Улаанбаатар 2001, х.193
13. sil.org/iso639-3/cr_files/2011-057_dkh.pdf
14. MultiTree: The Dukhan Language
15. mnh.si.edu/press_office/annual_reports/annualreport2002/3_excel_science.pdf
16. Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language
17. a b NBC News : Mongolia’s ‘reindeer’ people jump into the future
18. Цаачин төв (Tsaatan Community & Visitors Center)