Hakas Mitolojisinde Ölüler Dünyası

Güney Sibirya’daki Hakasya Cumhuriyeti’nin asıl nüfusunu oluşturan Hakasların mitolojisinde ölüler dünyasıdır. Hakasların ölüler dünyası ile ilgili mitolojik görüşleri genelde Sibirya’da yaşayan başka Türk halklarının görüşlerinden pek farklı değil. Sistemi oluşturmayan bu görüşler oldukça belirsiz. Uzut Çir isimli ölüler dünyasının bulunduğu yer tam olarak belirlenmez, sadece batı taraf ve yeraltı dünya ile bağlı olduğu kaydedilir. Yerdeki delik, mağara, çukurdan içeri girilebilir. Canavarın ağzına benzeyen yer altı dünyanın girişine ‘tündük’ denilir. Onu ayna isimli kötü bir ruh korur. Başka inançlara göre ruhlar ölümden sonra Pulan-Tag isimli bir dağa çıkar.

Ölüler dünyasının sahibi İrli Han, başka efsanelere göre – Phan’dır. O sadece ölüler dünyasının hükümdarı değil aynı zaman ölümden sonra insan ruhlarını yargılar. Hakas destanlarında Tanrı yargısı ile ilgili hikayelerde sık sık rastlanır.

Farklı efsanelerde ölüler dünyası iki şekilde betimlenir. Genel inanca göre canlılar dünyasını ölüler dünyasından bir nehir ayırır, üzerinde bir köprü var.

Başka tür efsanelerde ölüler dünyası nehirle iki kısma bölünür. Birinci kısmında gayri meşru çocukların ruhları bulunur. Çıplak dolaşan bu çocuklar büyümez ve ölmezler. Diğer kısmında başka ölülerin ruhları yaşar. Burada günahkarlar hayatta yaptıkları kötülüklerin bedelini öder, namuslu adamların ruhları ise hiç zorluk çekmeden akrabaları ile komşularının ruhları yanında yaşar.

Hakaslar, insanın ruhunun ölümden sonra birkaç şekilde belirlenebildiğine inanırlar. Her şeklin kendi önemi ve özelliği var. Sayısı yediye çıkabilir.
Mesela ölüm anında nefes bir kuşa, bu arada yetişkin insanlarda turnaya, çocuklarda – kırlangıca, masal kahramanlarında – çayır kuşuya, düşmanlarda ağaçkakana dönüşür.

İnsan ruhunun çula isimli parçası insanın sahibi olarak göz bebeğinde bulunur. Ölümden sonra gözden çıkar. Bir yıl boyunca anma törenleri sırasında canlı insanlar arasında görünmez şekilde yer alır.

Ölü ruhunun üçüncü parçasının ismi haran (siyash). Sahibinin öldüğü yerde kalır ve canlılara zarar verebilir.

Hakasların bazı etnik gruplarında ruhunun iki parçası daha ile ilgili inançlar yaygın. Yeen isimli olanı cesedi korur, ibirtki isimli olanı ise 40 gün içinde ölünün ziyaret ettiği bütün yerleri gezer, sonra da Tanrı yargısının önüne çıkar. Ayrıca şamanların kendi koruyucu ruhlarından aldıkları mıgıra isimli özel yaşam gücüne sahip olduklarına inanılır.