İbn Yunus - Örnek Bir Araştırmacı

9. yüzyıldan 16. yüzyıla uzanan çizgide, İslâm dünyasında yetişen ilim adamları, dünyanın diğer coğrafyalarında görülmeyen bir şekil ve hızda, ilmî ve teknolojik gelişmelere katkıda bulunmuşlardır. Bugünkü birçok ilim, 9. ve 16. yüzyıllar arasında yaşamış İslâm âlimlerine dayanıyordu. İlim ve teknoloji sahasında İslâm medeniyetinin göz kamaştıran bu birikiminin sebepleri incelendiğinde, karşımıza; dinî şuurun motivasyonda oynadığı rol, Tevhid ruhunun bilgiye itibar kazandırması, yöneticilerin ilmî çalışmalara verdiği destek çıkmaktadır. 10. yüzyılın ikinci yarısındaki önemli matematikçi ve astronomlardan olan Ebu'l-Hasan İbn Yunus bu tarihî sürecin mümtaz bir şahsiyeti olarak dikkatleri çekmektedir.



950'de Mısır'da doğan ve ilimle yakından ilgilenen bir ailenin oğlu olan İbn Yunus'a gerek dedesi, gerekse babası küçük yaştan itibaren dinî ve ilmî açıdan güçlü bir zemin hazırlamıştı. Bu güçlü şuuraltı beslenmeyle küçük yaşta ilim tahsiline başlayan İbn Yunus, dinî ilimler yanında başta astronomi olmak üzere, fen bilimlerini de öğrenme konusunda çok azimliydi. İbn Yunus, çalışmalarının karşılığını almakta gecikmedi. Onun dikkat çeken bir konuma gelmesi, Fatımî hükümdarının desteğini almasına vesile oldu. Hükümdar Hâkim bi Emrillah, İbn Yunus için ilmî çalışmalarını destek ve teşvik mânâsına, Kahire yakınlarındaki Cebel-i Mukataam Dağı'nda bir rasathane yaptırdı ve kendisine o devrin en mükemmel âletlerini temin etti.

Gözlem metotlarını ve ilmî araştırmayı çok iyi kavrayıp uygulayan İbn Yunus, ilim anlayışını ve felsefesini üç maddede toplamıştır. Bunlardan ilki: kendinden önce gelen âlimlerin ortaya koyduğu bilgileri tashih edip, mükemmel bir hale getirmek; ikincisi: hakikate ulaşmak için gerekli belge ve delilleri toplamak; üçüncüsü ise: Allah'ın (celle celâluhu) yarattıklarında O'nun büyüklüğünü gösteren delilleri bularak imanı kuvvetlendirmektir.



"Gerek ibadet vakitlerinin, gerekse dinî günlerin ve Kıble doğrultusunun belirlenmesi gibi ihtiyaçlar, sistemli bir astronomi bilgisinin geliştirilmesini zaruri kılmıştır."[SUP]1a[/SUP] Bunun için İbn Yunus, öncelikle Güneş'in görünür günlük hareketinin tam olarak bilinmesi gerektiğine inanarak çalışmış ve ömrünün büyük kısmını astronomi gözlemleri yaparak, yıldızlar ve özellikle gezegenleri gözlemleyip araştırarak geçirmiştir. Neticede; 977-978 senesinde meydana gelen iki güneş tutulmasını, ince gözlem ve hesaplarla tespit etmiştir. Dolayısıyla "ibadet vakitlerini güneş aracılığıyla ve astronomik tariflerle düzenleyen oldukça tatmin edici sayıda zaman çizelgeleri hazırlamış ve 13. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar kullanılan zaman çizelgeleri külliyatının temelini oluşturmuştur."[SUP]1b[/SUP]

Netice olarak; 26 yıllık çalışma ve emeğinin sonunda "10 ve 11. yüzyıla damgasını vurmuş, hem İslâm dünyası hem de bütünüyle insanlık tarihi için bu alanda son derece önemli başarılar elde etmiştir."[SUP]1c[/SUP]

İbn Yunus'un astronomi ile alâkalı çalışmalarına bakacak olursak:

1- Yıldızların hareketleri, devirleri, yörünge düzlemi eğimi, itidal noktalarının gerilemesi ve yıldızların Yerküre'ye olan uzaklıklarını hesaplamada kullanılan bir metot olan güneş paralaksı (Batlamyus'un 2'51" olarak tespit ettiği güneş paralaksını 1' 57" olarak bulmuştur) hakkında kendinden öncekilere göre çok daha doğru bilgiler vermeyi başarırken, çalışmalarında çapı yaklaşık 1,4 metre olan bakır bir usturlap kullanmıştır.



2- Fizik ve astronomi için vazgeçilmez olan, yıldızların gözlenmesinde kullanılan ve görünüp kaybolma devirlerini tespitine yardımcı olan rakkas (sarkaç) âletini Galileo değil, İbn Yunus bulmuştur. Bununla alâkalı temel esasları Newton'dan tam 700 sene önce ortaya koymayı başarmıştır. Oxford'lu Dr. Bernard, Müslümanların rakkasın hareketlerini saate tatbik usulünü keşfettiklerini ve zamanı ölçen bu âleti icat şerefinin onlara ait olduğunu belirtmiş; İbn Yunus'un, sarkacın salınımı üzerinde ciddi olarak durduğunu, bu çalışmasıyla mekanik saatin icadına kapı açtığını, hattâ mekanik saati ilk icat eden kişinin de İbn Yunus olduğunu yazmıştır (Şekil-1). Ayrıca Avize Saat'inde (Solda) onun tarafından tarif edildiğini kaydetmiştir. Bu çalışmalarıyla, Hollandalı Astronom, Fizik ve Matematikçi Huygens'e de (1629-1695) öncülük etmiştir.

3- Kendinden yaklaşık 200 yıl önceki yıldız bilgilerini toplayıp kontrol etmiş ve gözden kaçanları tamamlamıştır. Neticede; 18 yıldızın Gökküre'sindeki koordinat değerlerini bugünkü değerlere çok yakın olarak tespit etmiştir.

4- Gökküre'sinin ufuk dairesi ve meridyen dairesi üzerine dikey olarak izdüşümlerinden yararlanarak kürevî astronominin bazı güç problemlerini çözerken, ayrıca alacakaranlığı matematik açısından incelemiş, yatay atmosferik kırılma için cetveller düzenlemiştir.

5- "10. yüzyılda cebir, geometri ve trigonometrideki yoğun araştırma ve geliştirme faaliyetleri, bilim adamlarını sinüs cetvellerinin hazırlanması üzerine yoğunlaştırmıştı. İbn Yunus da yaptığı çalışmalar neticesinde dört basamaklı cetveller hazırlayarak ‘sinüs teoremi'nin keşfedilmesini sağlamıştır. Bu teorem astronomide üçgenlerin gök küre üzerinde ölçülmesinde olduğu gibi küre yüzeyine çizilmiş üçgenleri hesaplamada da kullanılan çok önemli bir çalışma olarak kayıtlara geçmiştir."[SUP]2[/SUP] Bunun yanında trigonometri için büyük önemi olan dönüşüm formüllerini (*) ilim dünyasına ilk defa o kazandırmış; trigonometri araştırmalarında, özellikle kürevî trigonometride birçok zor problemi çözmeyi başarmış ve trigonometrinin bir disiplin hâline gelmesini sağlamıştır. Ayrıca 0° ve 1°'nin sinüsünü son derece dikkatle hesaplamış, tanjant ve kotanjant cetvellerini de muntazam bir şekilde hazırlayarak kolay bir hesaplama metodu geliştirmiştir.

6- Ayrıca "Yunus'un yaklaşık 1000 yıllarında Fatımi Halifesi Aziz için bir dünya haritası yaptığı da bilinmektedir."[SUP]3a[/SUP]

7- İbn Yunus'un geniş bir coğrafyada tanınmasına vesile olan çalışması ise, ancak yarısından biraz fazlası korunabilen ve 81 bölümden meydana gelen ez-Zic'ul-Hakimiyyu'l-Kebir (el-Hakim'in Büyük Astronomi Cetvelleri) adlı eserdir. Gözleme dayalı bir astronomi şaheseri olan bu çalışmada; içinde birçok sabite yeniden hesaplanmış ve astronomik problemlerin çözümünde trigonometriden faydalanılmıştır. Astronomi, fizik ve trigonometri açısından oldukça önemli olan bu eser mükemmel bir zic (yıldız katalogu) olup, asırlar boyunca sahasında müracaat kaynağı olmuştur. Eserde çok az teorik muhakeme vardır. Bu çalışma kelimenin tam mânâsıyla bir 'zic'tir; yani gök cisimlerinin yalnız hareket cetvellerinin derlenmesi ve onların farklı parametrelerinin hesaplamalarıyla bu parametrelerin nasıl kullanılacağının detayları üzerine yoğunlaşan bir çalışmadır.[SUP]3b[/SUP]



Bu eseri diğerlerinden farklı kılan en önemli özellik; gözlemleri ihtiva eden bir listeyle başlamasıdır. Bu gözlemlerin bir kısmı kendisine aittir; bazıları da kendinden öncekilerin gözlemleridir. Bu Zic'ul- Hakimiyyu'l-Kebir'in sağlam matematik temellere oturtulmuş olan cetvelleri, mükemmel olduğu kadar geniş kapsamlıdır. Güneşin yıl boyunca aldığı konumlarla alâkalı 10.000 kayıt ihtiva etmektedir. Bu cetveller Kahire'de 19. yüzyıla kadar kullanılmıştır.[SUP]4[/SUP]



1- Günümüze ulaşan 300 varak civarındaki bölümlerinin yazma nüshaları Leiden ve Oxford'da bulunan ez-Zic'ul-Hakimiyyu'l-Kebir hakkında İbn Hallikan: "Çok zic'ler gördüm; ama onun kadar büyüğünü görmedim." derken; Will Durant ve Sarton da İbn Yunus için ‘en büyük astronomi âlimi' demiştir.

2- Tûsî'den Kopernik'e ondan Laplace'a kadar birçok astronomi âlimi İbn Yunus'un eserlerinden faydalanmıştır. Meselâ Armand-Pierre Caussin de Perceval bu çalışmayı gerek ilmî seviyesi, gerekse üslûbunun açıklığından dolayı 1804'de Fransızcaya tercüme ederek yayımlamıştır.

3- J. J. Sédillot Leiden yazmasını çevirmesine rağmen basmamış; ancak J. B. Delambre 1819'da bu çalışmayı Paris yazması ile birlikte özet bir yayın hâline getirerek basmıştır.

4- Karl Schoy, zîcin sferik astronomi ve güneş saati teorisiyle alâkalı bölümlerinin tahlil ve tercümesini ihtiva eden bir dizi makaleyi ve kitapları 1920-23 arası yayımlarken, David A. King de 1972'de eserdeki sferik astronomi üzerine Yale Üniversitesi'nde bir doktora tezi hazırlamıştır.

5- S. Newcomb ise, 1878'de eserdeki 30 defa Ay tutulmasıyla alâkalı gözlem verilerini esas alan bir çalışma yaparken, R. Newton da zîcdeki öteki gözlem kayıtlarını 1970'de yaptığı çalışmada kullanmıştır.

6- Batılı bazı bilim tarihçileri, logaritmanın kâşifi olarak (1550- 1617) İskoçyalı bilgin J. Nepier'i kabul etmelerine rağmen J. Nepier, logaritma'nın temel prensibi olan çarpmayı bölmeye çevirme usulünü bulmuş ve ilk defa kullanmış olan Yunus'un bulduğu logaritmik formülleri geliştirmiştir. Fransız Matematikçi ve Fizikçi Laplace (1749-1827) ise, aradan yüzyıllar geçmesine rağmen, Avrupa'da Aben Jonis adıyla bilinen İbn Yunus'tan istifade etmiştir.

...Ay ve Güneş tutulmalarının devrî olduğunu söylemekle, bu konuda en doğru astronomik tespitlerde bulunan meşhur Ali b. Yunus olmuştur. Ki bu zât aynı zamanda kendi "Zîc-i Hâkimî"si ve Nasîruddin et-Tûsî'nin "Zîc-i İlhânî"siyle zamanı ölçen, yıldızların yerlerini belirleyen ve saatlerde ilk rakkas uygulamasını gerçekleştiren binli yılların en namlı astronomudur..." DİPNOTLAR

1a. Memlûk Astronomisi, David A. Kıng, Çeviren: Ayşe Dudu Kuşçu, Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2011, sayı: 29, sayfa: 421.
1b. Yage, sayfa: 426.
1c. Yage, sayfa: 421.
2. Bilim Tarihi / Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi / Colin A.Ronan, Tübitak Yayınları /Akademik dizi- 1, Çeviri Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, Prof. Dr. Feza Günergin, İst 2003, sayfa: 250.
3a. İslâm Bilim Tarihi I (Astronomi), Ed. Rüşdi Raşid-Mehmet Dalkılıç, Çev: Habip Türker-Cemile İpar, Litera Yayıncılık 2006, Edward S. Kennedy makalesi, sayfa: 227.
3b. Yage, sayfa: 79.
4. Bilim Tarihi / Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi / Colin A.Ronan, Tübitak Yayınları /Akademik dizi- 1, Çeviri Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu, Prof. Dr. Feza Günergin, İst 2003, sayfa: 238- 239.

ALLAH razı olsun çok çok güzel konuydu...bilmediğimiz daha neler var kimbilir...şimdiki bilim adamlarıda kendini bişe sanmasın