Kırgızlar

Kırgızlar Orta Asya’da ki Türk boylarından. Güney Sibirya’da yaşayan kuzeyli Türk grubundan. Yenisey Irmağı boyunda medeni bir hayat sürdüler. Milat’tan sonra birinci yüzyılda Hun Devleti tabiiyetine girdiler. Hunların dağılmasından sonra Kırgızlar, Hakas Devletini kurdular.

4. yüzyılda kurulan Hakas Devleti, Baykal Gölünden Tibet’e kadar olan kısma hakim oldu. 6. yüzyılda kurulan Göktürk Devletiyle mücadele eden Hakaslar, 840’ta Uygur Devletini yıktılar.

Onuncu yüzyılda Karahanlıların tesiriyle İslam dinini kabul eden Kırgızlar, 13. yüzyılda Moğolların hakimiyetini tanıdılar. On yedinci yüzyılda Rus istilasına karşı diğer Türk boylarıyla hareket ettiler. Kırgızların harp kabiliyetleri yüksekti. On dokuzuncu yüzyılda Kırgız ülkesi bütünüyle Rus hakimiyetine girdi. Sovyet Rusya’ya bağlı olan Kırgızistan Cumhuriyeti 1991 senesinde bağımsızlığını ilan etti. Kırgızların bir kısmı Doğu Türkistan, Pamir ve Tanrı Dağlarında, çok az bir kısmı da Türkiye’de yaşamaktadırlar.

Onuncu yüzyılda, Müslüman olan Kırgızların oturduğu Balasagun ve Özkend şehirlerinde kültürel ve iktisadi hayat gelişti. Usta demirci olan Kırgızlar dokumacılığı iyi bilip, ipek kumaş dokurlardı. Sarı saçlı mavi gözlü Kırgızların, boy beyine önceleri“Alço” denilirken, sonradan “İnal” denildi. Türkçenin Kırgızca şivesini konuşan Kırgızların zengin folklor edebiyatı vardır. Kahramanlık destanları, hikayeler, masallar, atasözleri, maniler bakımından zengin edebiyat mahsulleri olan Kırgızların yazısı, otuz bir harflidir. Türklüğün büyük destanlarından olan Manas Destanı Kırgızlara ait olup bu Türk boyunun en büyük edebi mahsulüdür.



Adlarının menşeyi ve manası hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüş olan Kırgızlar Çin kaynaklarında K’i-ku, Kien-kun adları ile zikredilmekte ve Hanlardan (M.Ö.206-M.S.220) beri mevcudiyetleri bildirilmektedir. Asya Hunları zamanında kuzey-batıda Baykalın batısında İrtiş Nehri havalisinde bir Türk kavmi olan Ting-lingler’le karışık olarak oturmuşlardır.

Fakat Kırgızlar kaynaklarda Türk asıllı gösterilmekte ve tahminen 5-6. asırlarda, Türkleşmiş kavimlerden sayılmaktadır. 6. asır sonlarında Çin kaynaklarında Hia-kia-sseu diye zikredilen Kırgızların Gök-Türk hakanı Mu-kan zamanında, 560’a doğru, hakanlığa bağlandıktan sonra (630-680) arasındaki fetret devrinde müstakil bir “kagan”a sahip olmalarından anlaşılıyor. II. Gök-Türk hakanlığı devrinde tekrar Gök-Türk idaresine alınan Kırgızlar, Mo-yen-çur Kağan tarafından Uygur hakanlığına bağlanmış (758), fakat 840 yılında şiddetli bir hücumla Uygur devletini yıkarak Ötüken’de kendi devletlerini kurmuşlardı.

Ancak orada fazla kalamadılar. 920’de bütün Moğolistanı ele geçiren K’i-tanlar (Çin’de Liao sülalesi) Kırgızları Ötüken bölgesinden çıkartıp, eski yurtlarına sürdüler. K’i-tanlar ve devamları olan Kara-Hitayların Yenisey havalisine kadar sokulamadıkları anlaşılıyor. Cengiz Han Moğolistanı idaresi altında birleştirmek istediği için, Merkit ve Naymanlar’la olan savaşları sırasında Kırgızları da itaate almıştır (1207) ki bu suretle Kırgızlar Cengiz Han Moğolları’na itaat eden “ilk Türk kavmi” oluyorlar. 1217’de Moğollara karşı direnmek istedikleri için, ertesi yıl, Yenisey’i buz üzerinden geçen, Cengiz’in oğlu, Coçi tarafından tenkil edilen Kırgızların artık “hakan”ları olmamıştır.

Tolui ulusuna dahi edilen iki kısım halinde yaşamaya devam ettiler. Kırgız kavminin, Uygur Hakanlığını, yıkarak işgal ettiği Ötüken’de tutunamayıp, buranın Moğol K’i-tanlara geçmesine ve tam idrak ve intibak edemediği “Orhun kültüründen ortadan kalkmasına” sebep olmak, dolayısı ile eski Türk Hakanlar yurdunu, bir daha geri gelmemek üzere Moğollara intibak ettirmek suretiyle Türk tarihinde oynadığı menfi rol dikkatten kaçmamıştır. Nitekim Karluklar Ötüken’de Kırgız hakimiyetini reddetmişlerdir.