Toprak nedir ? Toprak çeşitleri ve Katmanları nelerdir?

Toprak kısaca nedir? Toprak çeşitleri (tipleri) nelerdir? Toprağın özellikleri nelerdir? Toprak katmanları nelerdir? Toprak hakkında bilgiler.

Yerkabuğunu oluşturan tortul, volkanik ve metamorfik kayaların fiziksel ve kimyasal olaylarla ayrışması sonucunda meydana gelen, içerdiği organik madde ve minerallerle bitkilere besin kaynağı olan ve yer yüzeyini saran örtüye toprak denir. Toprak kısaca; organik madde, hava, su mineral ve canlılardan oluşan bir örtüdür.



Toprak oluşumunun ileri aşamasında yağışlar ve yüzey sularının etkiyle toprağın üst kısmı yıkanır. Buradan taşınan kil ve diğer mineraller (kalsiyum karbonat, demir bileşikleri ve bazı organik bileşikler),toprağın alt kısımlarında birikir. Böylece toprakta, fiziksel ve kimyasal özellikleri bakımından farklı katmanlar (horizonlar) oluşur. Normal bir toprak kesitinde A, B, C ve D horizonu vardır.

A Katmanı : A katı, güneşlenme, sıcaklık, su ve rüzgârların etkisiyle iyice ayrışmış durumdadır. Organik madde bakımından oldukça zengin olan bu katman genellikle koyu renklidir. Yıkanmaya bağlı olarak bu kattaki bazı bitki besin maddeleriyle kil gibi ince unsurlu mineraller toprağın alt katına taşınmıştır.

B Katmanı : B katında, A katından yıkanan kil, tuz, kireç ve çeşitli organik maddeler birikir. Birikme katı olarak adlandırılan B horizonu genellikle açık renklidir. Mineral bakımından oldukça zengindir.

C Katmanı : C katında, temeldeki ana kayanın parçalanmasıyla oluşmuştur. Ana materyalin özelliklerini yansıtır. Toprak oluşumu henüz tamamlanmamıştır.

D Katmanı : D katı, ana materyalin bulunduğu kattır.

TOPRAK TÜRLERİ | ÇEŞİTLERİ

Topraklar, oluşumlarında etkili olan faktörlere göre sınıflandırılmıştır. 1960 yılında yayınlanan toprak sınıflandırma sistemine göre topraklar üç ana gruba ayrılır.



Bu bölgede hüküm süren iklim koşulları ile doğal bitki örtüsüne göre oluşmuş topraklara zonal topraklar denir. Klimatik topraklar adı da verilen bu toprakların oluşabilmesi için yer şekillerinin sade veya hafif engebeli ve yağış sularının drene olması (tabanda veya toprak yüzeyinde uzun süre birikmeden akması) gerekir.

Zonal toprakların belli başlı tipleri ve özellikleri ile yeryüzündeki yayılış alanları kısaca şunlardır:

1) Laterit

Nemli tropikal ve ekvatoral bölgelerin toprağıdır. Sıcaklığın yıl boyunca yüksek ve yağışın fazla olması nedeniyle ana materyal ileri derecede ayrışmıştır. Bu nedenle toprak tabakası oldukça kalındır.

Yağışın fazla olması nedeniyle toprakta aşırı yıkanmanın etkisiyle silis, tuz ve kireç uzaklaşmış, demir oksitler ve alüminyum oksitler bakımından zenginleşmiştir. Bu durum toprağın kiremit kırmızısı renk almasına neden olmuştur. Gür bir orman örtüsü altında oluşmasına karşın toprakta organik madde birikimi olmaktadır. Çünkü toprağa düşen bir bitki artıkları iklim koşullarına bağlı olarak mikroorganizmalar tarafından kısa sürede ayrıştırılır ve yıkanmayla uzaklaşır.

2) Çöl Toprakları

Yağışın azlığından dolayı kimyasal çözülme yetersizdir.Orta enlemlerdeki ve tropikal bölgelerdeki çöllerde son derece ince ve şiddetli buharlaşma nedeniyle karbonatların (tuz ve kireç gibi) birikmesiyle oluşan sert topraklardır.Orta enlemlerdeki çöllerde açık ve gri kahverengi, tropikal çöllerde kırmızımsı renktedir.
Organik madde bakımından oldukça fakir olan bu toprakların tarımsal değeri hemen hemen yoktur.

3) Terra Rossa ve Kırmızımsı Akdeniz Toprakları

Akdeniz ikliminin görüldüğü subtropikal bölgelerde maki ve kızılçam ormanları altında gelişen topraklardır.Fazla oksitlenmeden dolayı rengi kırmızımsı ve kırmızımsı kahverengidir.Kalkerli arazilerde gözenekli ve boşlukların fazla olması hava dolaşımını kolaylaştırdığından toprakta demiroksit ve kil oranı yüksektir. Bu nedenle kırmızı renklidir. Bu topraklar sulamayla verimli hale getirilebilir.

4) Kestane Renkli ve Kahverengi Topraklar

Orta Kuşak karalarının iç kısımlarında hüküm süren yarı kurak iklim bölgelerinde bozkır örtüsü altında oluşan topraklardır.Yağış azlığından dolayı toprağın alt katında karbonatlar birikmiştir. Bu nedenle toprak besin maddeleri bakımından zengin sayılır.Organik maddeler toprağa iyice karışmış durumdadır. Bu topraklardan kahverengi olanlar daha alçak step sahalarında görülürken; kestane renkli olanlar daha nemli olan yüksek sahalardaki steplerde yaygındır.

5) Kahverengi Orman Toprakları

Orta kuşakta, yapraklarını döken geniş yapraklı ormanlarla örtülü alanlarda oluşan topraklardır.Toprağa düşen bitki artıkları ayrışıp toprağa karışmış durumdadır. Asit reaksiyon gösteren bu topraklar kireçsizdir. Buna karşın yağışın daha az olduğu kesimlerde karbonatlar B horizonunda birikir. Hafif alkalen olan bu topraklara kireçli orman toprakları adı verilir.

6) Çernozyomlar

Ora Kuşak’ın yarı nemli karasal iklim bölgelerinde uzun boylu çayır örtüsü altında oluşan topraklardır.Zengin çayır örtüsünden arta kalan organik artıkların yavaş yavaş parçalanmasıyla toprağın üst kısmı organik madde bakımından zengindir.Humus bakımından çok zengin olduğu için koyu renkli olan bu topraklara kara topraklar adı da verilir.Besin maddeleri bakımından zengin olan Dünyanın en verimli topraklarındandır.

Çernozyomlar Rusya’nın güneyinde, Romanya, Kanada, ABD, Arjantin ve Avusturalya’da yaygın olarak görülür. Türkiye’de Erzurum-Kars platolarında 1600-2000 metre yükseltileri arasında görülür.

7) Podzol Toprakları

Orta Kuşağın üst enlemlerinde, tundraların güneyinde soğuk nemli iklim bölgelerinde, iğne yapraklı ormanların altında oluşan topraklardır.
Aşırı yıkanmadan dolayı topraktaki bitki besin maddelerinin çoğu uzaklaşmıştır.

Toprağa düşene bitki artıkları sıcaklığın düşük olması nedeniyle uzun süre ayrışmadan durduğu için, toprak yüzeyinde birkaç cm kalınlığında keçemsi bir organik kat oluşmuştur.

Sibirya, Kuzey Avrupa, Kanada ve ABD’de yaygındır. Türkiye’de Yıldız Dağlarının kuzey yamaçlarında ve Kuzeydoğu Anadolu’da Artvin Şavşat-Karagöl çevresinde görülür.

8)Tunda Toprakları

Kutuplara yakın kesimlerde tundra ikliminin görüldüğü yerlerde oluşan topraklardır. Yılın büyük bir bölümünde donmuş halde bulunan bu toprakların üst kısmı kısa yaz mevsiminde çözülür. Alçak sahalar bataklık haline gelir ve yer yer yosunlarla kaplanır.

İklim soğuk olduğundan dolayı organik madde yeteri kadar ayrışmadığından dolayı toprak organik madde bakımından zengindir.
Donma ve çözünmenin yaygın olduğu kesimlerde toprak taşlıdır.

B. İntrazonal (Ana Kayanın Etkili Olduğu) Topraklar

Bu tür toprakların oluşumunda yer şekilleri ve ana materyal etkilidir. Bitki örtüsünün zayıf olduğu dağlık alanların eğimli yamaçlarında oluşan topraklar sürekli olarak taşınır. Bu kesimlerde ana kayanın özelliklerini taşıyan yeteri kadar ayrışmış topraklar bulunur. Bu nedenle bu topraklarda yalnızca A ve C horizonları vardır.

Başlıca İntrazonal topraklar şunlardır:

1) Vertisoller

Killi ve kısmen kireçli ana materyal üzerinde oluşan bu topraklar ağır bünyeli ve işlenmesi zordur.Killi olmaları nedeniyle su tutma kapasitesi yüksektir. Bu nedenle toprak, nemli dönemde şişerken; kurak dönemde toprakta 1 metreye kadar derine inen, birkaç cm genişliğinde çatlaklar oluşur.

Toprağın yüzeyindeki organik madde bakımından zengin olan toprak parçaları bu çatlaklara dökülür. Yağışlı dönemde şişen toprakta çatlakların kapanmasıyla yüzeyden dökülen toprak yüzeye doğru itilir. Böylece toprak olduğu yerde sürekli döndüğü için, “dönen topraklar” anlamına gelen vertisol adı verilmiştir.

2) Rendzina

Kireç bakımından zengin olan killi kireçli göl tortulları veya yumuşak kireç taşlarının bulunduğu yerlerde oluşan topraklardır.Genel olarak koyu renklidir ve alt kısımlarında kireç birikimi vardır. Vertisol ve redzina gibi killi-kireçli topraklara kalsimorfik topraklar adı verilir.

3) Kumlu Topraklar

Volkanik veya başkalaşım kayaları ile gevşek kumtaşlarının bulunduğu araziler üzerine kumlu topraklar oluşur.Gevşek olduklarında toprakta hava dolaşımı kolayca sağlanır. Kolay işlenen bu toprakların su tutma kapasiteleri zayıftır.

4) Tuzlu (Halomorfik) Topraklar

Kurak ve yarı kurak bölgelerde, yeraltı sularında eriyik halde gelen çeşitli tuz ve karbonatların, suyun buharlaşmasıyla toprağın yüzeyinde veya çeşitli derinliklerde birikmesiyle oluşur.Halomorfik topraklar olarak adlandırılan bu toprakların yüzeyinde tuzdan oluşan beyaz bir kabuk görülür.

5) Bataklık (Hidromorfik) Toprakları

Bataklık ve sazlık gibi su akışının olmadığı sahalarda toprak devamlı olarak su altında kalır.Toprak, suyun altında oksijensiz kaldığından bataklık bitkilerinden arta kalan organik atıklar geç ayrışır. Bununla birlikte su altında hidrojen iyon yoğunluğu arttığından toprak asitleşmektedir. Hidrofomorfik topraklar adı verilen bu topraklar taşkın ovalarda, taban suyu seviyesinin yüksek olduğu tektonik olukların çukur kısımlarında ve dağların yüksek kesimlerindeki yerel çukurlarda görülür.



Dış kuvvetler tarafından toprağın oluşturduğu yerlerden aşındırılarak taşınması ve başka yerlerde birikmesiyle oluşan topraklardır. Bu topraklar, değişik bölgelerden getirildiği için mineral bakımından zengindir.

1) Alüvyal Topraklar

Eğimli sahalardan, akarsular ve sel sularının aşındırarak taşıdığı ince unsurlu malzemelerin akarsuyun yayıldığı alanlarda birikmesiyle oluşan topraklardır. Geniş tabanlı vadilerde, ova ve deltalarda yaygındır. Tarımsal değeri tüksek, oldukça verimlidir. Türkiye’de en verimli tarım alanların bulunduğu ova ve deltalardır.

2) Lösler

Rüzgârın taşıdığı topraktır. Kurak ve yarı kurak bölgelerde ve çorak arazilerde görülür.

3) Morenler (Buzultaş)

Buzulların taşıdığı topraktır. Yüksek dağlık alanlarda ve kutuplarda yakın kesimlerde görülür. En az bulunan topraklardır.

4) Kolüvyal Topraklar

Dağlık sahalarda eğimli yamaçlarda ayrışan çeşitli boyuttaki malzemenin yerçekiminin etkisiyle dağların eteklerde birikmesiyle oluşan topraklardır. Taşlı çakıllı olan bu topraklara kolüvyal topraklar adı verilir.

5) Litosoller

Kolüvyal depolarda ince taneli toprakların taşınması sonucu geriye kalan taşlı topraklardır.

6) Regosol

Volkanik arazilerdeki kolüvyal depolar üzerinde oluşan kumlu topraklardır.