Yoksulluk Bağlamında İsraf
Özet
Bu makalede yoksulluğun bir kader olmadığı, çalışıp kazanmanın önemi, israftan kaçınmanın gerekliliği ve kanaat üzerinde durulmuştur. İsraf İslam'ın değerler manzumesinde uygun görülmeyen bir tüketim tarzıdır. İsrafı önlemenin en güçlü silahı ise kanattır. Her hususta olduğu gibi tüketimde de orta bir yok izlemek İslamiyet'in tüketim felsefesidir. İslamiyet ferdi mülkiyeti tanımış olmakla beraber, Müslüman kendi malını dilediği gibi harcama konusunda sınırsız özgürlüğe sahip değildir. O, savurganlıkla eli sıkılık arasında orta bir yol benimsemekle yükümlüdür.
Şüphesiz yoksulluk bir kader değildir. Ancak her insanın varlıklı bir ailede dünyaya gelmesi realite olarak mümkün olmadığı gibi, çalışıp kazanma becerilerini sergilemede zeka, kabiliyet ve aktivite olarak da insanlar farklı yaratılmış; edindikleri bilgi, buldukları ortam ve imkanlar hiçbir zaman aynı ve eşit olmamıştır. Bu da tarihin her döneminde ve her toplumda –şöyle ya da böyle- yoksul insanların mevcudiyetini kaçınılmaz kılmaktadır. Dolayısıyla yoksulluk alanında verilecek mücadele şüphesiz hayat sınavının bir parçası olacaktır.
İnsanlık tarihi boyunca yoksulluk probleminin çözümü ile yönetimler ve ideolojilerin yanı sıra, bütün dinler ve ahlâkî öğretiler de ilgilenmiş, sorunun çözümü için değişik yöntemler geliştirmişlerdir. Bazı dinler, ortaya koydukları çözüm yöntemlerini ibadet sorumluluğu çerçevesinde ele almış, onu bir ibadet vecibesi olarak kabul etmişlerdir. Yoksulluğun önlenmesi çerçevesinde İslamiyet’in almış olduğu tedbir arasında ‘bireysel ve toplumsal alanda israfı önlemek’ çabasının önemli bir yeri vardır.
İsraf, sözlükte; haddi aşmak, hata etmek, kasti aşmak, yanılmak, bilememek, gaflete düşmek, boşa harcamak, cehalet, aşırı sevgi, hırs, tamah, açgözlülük, düşkünlük, tiryakilik, aşırılık manalarına gelen “seref” mastarının bir türevidir. İnanç, söz ve davranış gibi maddî-manevî her türlü aşırılığı ifade etmekle beraber, “mal veya imkânların meşru olmayan amaç ve ölçülerde saçılıp savrulması”nı dile getirmek için kullanımı daha yaygındır[1]. “Zaman israfı”, “para israfı”, “yemek israfı”, “ömür israfı”, “gençlik israfı” şeklinde, konuşma dilinde sıkça kullandığımız kavramlar, söz konusu değerlerin aşırı, yersiz veya boşa harcanmasını ifade eder.
İsraf olgusunun bir eylemsel, bir de söz konusu eylemlerin itici gücünü oluşturan duygusal boyutu vardır. İsrafın hırs, tamah, aşırı sevgi, tiryakilik, açgözlülük ve doyumsuzluk gibi manaları, kavramın, kişiyi aşırılığa ve ölçüsüzlüğe sevk eden duygusal yönünü ifade eder. Örneğin ‘bir şeye çok istekli olma duygusu’ olan hırs, sahibini ölçü ve sınır tanımamaya, kısacası her şeyde ideal ölçülerin dışına çıkmaya iter, bu da doğal olarak aşırılığa/israfa neden olur.
‘Gözün başkasının malında olması’ anlamına gelen tamah duygusunun yanı sıra, haddinden fazla sevgi, bir şeye aşırı düşkünlük, tiryakilik, açgözlülük ve doyumsuzluk gibi duygular da, kişiyi aşırı tüketime ve sınır tanımazlığa sevk eden duygulardır. Tamah eden kişiler, sahip oldukları imkân ve nimetleri küçümserler; başkasının elinde bulunanı her zaman değerli ve ulaşılamaz bulurlar. Açgözlü kimseler de böyledir. Bu tür insanlar hayatın hiçbir alanında başarılı olamadıkları gibi mutlu da olamazlar. Ellerindeki nimetin kadrini bilmedikleri için sürekli gözleri ve gönülleri dışarıdadır. Örneğin sahip oldukları mesleği, aldıkları maaşı, ellerindeki kazancı beğenmeyip sürekli başkasının mesleğinde olmak, onun işine, malına ve maaşına sahip olmak isterler. Ellerindeki ile yetinmezler, Allah’a şükür de etmezler. Ellerinde yeterli mal olsa bile gönülleri hep fakirdir ve sürekli kendilerinden üstün olanlara bakarlar.
Genelde insanoğlu fıtraten doyumsuz ve aç gözlüdür; huzuru yakalayabilmesi için onun bu duygularının eğitilmesi gerekir. Aksi takdirde eğitilmeyen bu doyumsuz gönüller her zaman fakir kalır ve bu fakirlik duygusunu sürekli olarak yaşarlar; varlığın ve zenginliğin doyum duygusunu yaşayamamaktadırlar. Allah Teâlâ hem Kur’ânî öğütlerle hem peygamberleri vasıtasıyla insanları her konuda eğitmektedir. Doyumsuzluk noktasında Hz. Peygamber, insanlara, sürekli yukarıdakilere değil zaman zaman aşağıdakilere de bakmaları gerektiğini bildirerek onları eğitmekte, böyle yapmanın Allah’ın nimetlerinin kadrini bilmek açısından da daha iyi olacağını söylemektedir.[2]
Eylemsel boyut olarak bazı âyetlerde israf, haddi aşmak anlamına gelen şirk, küfür ve zulüm gibi dinin temel esası olan tevhit inancından sapmayı, İslâm'a ve Müslümanlara karşı ki*birli, inatçı, saldırgan ve alaycı gibi olumsuz davranışlar sergilemeyi ifade ederken,[3] diğer bazı âyetlerde helâl kılınmış nimetlerin haram sayılması[4] veya suçsuz bir kimsenin haksız yere öldürülmesi[5] gibi ‘dinî hükümleri ihlâl, hak ve hukuka tecavüz’ anlamı ifade etmektedir.
“…Yiyin için fakat israf etmeyin, çünkü Allah müsrifleri sevmez.”[6], âyetindeki “İsraf etmeyiniz!” ifadesi, bazı yorumculara göre “yenmesi helâl olmayan şeyleri yemeyiniz” demektir.[7] Buna göre ‘helâl olmayan bir şeyi yemek’ israftır. Çünkü Allah’ın haram kıldığı şeyleri yemek haddi aşmaktır.
Bazı ayetlerde ise israf, kişinin kendisine ait veya sorumluluğu altında bulunan her türlü mal, nimet ve imkânları gereksiz ve boş yere harcamasını ifade eder. “Rahman’ın o has kulları, harcadıkları zaman, ne israf ederler, ne de kısarlar; bu ikisinin arasında orta bir yol tutarlar.” [8] âyetinde, israf, ‘harcamalardaki aşırılığı ve savurganlığı’ ifade etmektedir.
Ayette yer alan, “israf etmezler” ifadesi, “uygun olmayan yerlere harcama yapmazlar, yerli yerince harcalar”; “kısmazlar” ifadesi de, “hak ve uygun olan yerler için kısmayıp gereken harcamayı yaparlar” şeklinde açıklanmıştır.[9] Bu yoruma göre, doğru ve meşru yerle*re de olsa ‘haddinden fazla yapılan harcamalar’ ile, miktarı ne olursa olsun ‘yanlış yerle*re yapılan harcamalar’ is*raftır.
Süfyân, israfı; “Allah’a itaat dışında yapılan her harcama”; İyâs b. Muâviye de, “Allah’ın hakkından kısılan şey” olarak ifade etmektedir.[10] Bu iki yaklaşımdan da anlaşıldığı gibi israf olgusu, biri ifrat diğeri de tefrit olmak üzere iki yönlü bir aşırılık ifade eder. Meşru da olsa aşırı harcamalar ifrat, harcama yapılması gereken yerde aşırı kısmak ise tefrittir. Bunu şöyle de ifade edebiliriz: Dinin, aklın ve örfün belirlediği ideal ölçü ve sınırların ötesine geçmek ifrat, bu ölçü ve sınırların gerisinde kalmak, tefrittir; her ikisi de israftır. Bu ikisinin ortası ise itidâl yani orta yoldur. Orta yol ise bir işte ideal olanı yapmak, en mükemmel standardı yakalamaktır. Bütün işlerde başarının sırrı da buradadır. Onun için Hz. Peygamber, “(Her işte) orta bir yol izleyin, orta bir yol izleyin ki hedefe ulaşabilesiniz!” buyurmuştur[11]. İsraf da zaten sözlükte “itidâlin zıddı” demektir[12]. Onun için sorumlulukların ihmaline yol açacak derecede ibadetlere dalmak bile dinde hoş karşılanmamış, ibadet ve hayırlarda dahi ölçülü olmak gerektiği ifade edilmiştir.[13] Örneğin Hz. Peygamber, Muaz b. Cebel’in malının tamamını tasadduk etme teklifini kabul etmemiş,[14] daha çok ibadet yapmak amacıyla yeme, içme ve aile içi günlük aktivitelerini asgari düzeye indirmek isteyenlere de sıcak bakmamıştır.[15] Bir seferberlik esnasında Hz. Ebû Bekr'in, ailesine hiçbir şey bırakmadan nakdî var*lığının tamamını ortaya koyması[16] olağan üstü durumlara mahsus bir istisna olarak değerlendirilmektedir. Böy*le hallerde dinin, nefsin ve neslin korunması malın muhafazasının önüne geçer.[17] Ancak Hz. Peygamber’in, dağ gibi altını olsa onu Allah yolunda harca-mayı temenni ettiğini[18] ileri sürerek ibadet ve hayırda ileri gitmenin israf sayılmayacağını savunanlar da olmuştur.[19] Çünkü iyilik ve yarar sağlayan yerlere yapılan harcamalar sonuçta üretime dönüşeceği farz edilmektedir.
İdeal ölçüler çerçevesinde yapılan her harcama israfın dışındadır. Ancak ideal olan ölçü nedir? Şunu belirtmek gerekir ki ideal ölçünün bir kemiyet bir de keyfiyet boyutu vardır. Keyfiyet; davranışın ortaya konma, sergilenme biçimidir. Bunun ölçüsü, ‘davranışın sergilenişinde failin kendisine ve başkasına zarar vermemesi’ şeklinde ifade edilebilir. Kemiyet ise, ölçü ve miktar ifade eder. Bu da ‘sergilenen fiilin boyutu’ yanı sıra daha çok matematiksel harcamalar için söz konusudur. Bunun ölçüsü, harcamayı yaparken ‘kime’ ve ‘ne oranda’ yapılacağını bilip ona göre yapmak; harcamada, ‘yararlı olma’yı esas almaktır.
Miktarların tayininde amaçlar belirleyici rol oynayabilir. Elmalılı’nın ifadesiyle harcama ya bir zaruret veya bir ihtiyaç ya da bir güzellik için yapılır. Bunlara İslam Hukuku dilinde zarûriyyât, hâciyyât ve tahsîniyyât (kemâliyyât) denir. Zaruri olan harcama yapılmazsa yaşamak mümkün olmaz; örneğin ölmeyecek kadar yemek bir zarurettir. İhtiyaç duyulan harcama yapılmazsa güçlük çekilir; dolayısıyla doyacak kadar yemek, ihtiyaçtır. Tahsînî/güzelleştirme amaçlı harcama yapılmazsa, sadece güzel olmaz; hoş ve leziz bir yemeği yemek gibi. Bu derecelerde her fert ve toplumun, kazancına göre kendine özgü bir sınırı vardır. Şu halde zaruret, ihtiyaç ve güzellik dışında faydasız ve zararlı olup meşru olmayan yerlere yapılan harcamalar herkes için israf iken, muhtaç insanların mevcut olduğu bir ortamda bolluk içinde yaşamak da güzel olmayıp israf kapsamına girer. Ayette belirtildiği gibi Rahmân'ın kulları faydasız, hayırsız ve boş yere harcama yapmazlar. Hakkını da kısmazlar ikisi arası orta bir yol tutarlar. İşte itidâl olan orta yol da budur. Buna denge de denir.[20]
“Ey Âdemoğulları! Her mescide güzel elbiselerinizi giyinerek gidin; yiyin için fakat israf etmeyin, çünkü Allah müsrifleri sevmez.”[21], âyetinde belirtildiği gibi güzel giyinmek, aşırı olmaksızın yiyip içmek israf değildir, fakat çok yemek yiyip aşırı doymak israftır. Zira çok yemek sağlığa zararlıdır; zararlı olan her harcama ise israftır. “Ey İnsanlar! Yeryüzündeki temiz ve helâl şeylerden yiyin, şeytana ayak uydurmayın, zira o sizin için apaçık bir düşmandır.”[22] Bu âyete göre de ‘israf olmayan yiyecekler’, ‘temiz ve helâl’ olan yiyeceklerdir.
“Yakınına, düşküne, yolcuya hakkını ver; elindekileri saçıp savurma. Saçıp savuranlar, şüphesiz şeytanlarla kardeş olmuş olurlar; şeytan ise Rabbine karşı pek nankördür.”[23] Yakınların, düşkünlerin, yolda kalmışların bireysel servetin üzerinde hakları vardır. Onların hakkını vermek gerekir ve bu tür harcamalar da israf değildir.
“Eli sıkı olma; büsbütün eli açık da olma. Sonra kınanır, (kaybettiklerinin) hasretini çeker durursun.”[24] Ayet geçim harcamalarında orta yolu emredip cimriliği yermekte ve israfı yasaklamaktadır. Kimseye bir şey vermemek şeklindeki bir cimrilik de, gücün üstünde yapılan harcamalar da pişmanlıkla sonuçlanan tüketimlerdir. Mal sahibi olup da çevresine ve yakınlarına karşı cimri davrananlar, sevilen tipler değildir, kınanır. Gücü aşan harcamalar da bir gün iflasla sonuçlandığında, sahibi insanların teveccühünü kaybedip yalnızlığa mahkûm olur. Gücü üstünde elini açıp harcama yapanların bir gün gelir, ellerinde harcayacak bir şeyleri kalmaz, sonuçta üzülür ve kaybettiklerinin hasretine yanar dururlar; zayıf ve âciz kalırlar.
Allah'ın gerçek kulları, harcama yaparken ideal ölçülere riayet ederler. Ne gerekli harcamalarının sınırını aşarak israfta bulunurlar, ne de para biriktirip yığmak için acınacak durumlara düşerler; fakat tutumludurlar. Hz. Peygamber'in yolunu izleyenlerin, nefsanî arzularını karşılamada alabildiğine harcama yapan zenginlerle, mallarını hayırlı yerlere harcamayı kısan cimrilerden ayıran özelliklerden biri budur.
İsrafın kapsam ve boyutlarının belirlenmesinde inanç, örf, âdet, tutum, tercih ve alışkanlıkların rolü inkâr edilemez. İsrafı belirleyen kıstas dinî, millî, içtimaî, ailevî, meslekî temel rollerin hakkıyla ifası için ruhen, aklen ve bedenen ihtiyaç duyulan şeylerin tatminine yönelik kaynak istih*damı ve harcamalarda din, akıl ve örfün belirlediği sınırın aşılması olarak düşü*nülebilir. İslâmî anlayışa göre beşerî ihti*yaçlar sınırlıdır; arzu ve ihtiraslar ise sınırsızdır; salt nefsanî arzuların tatmini için yapılan aşırı tüketimler israftır. İsraf ya*sağı temeli üzerinde oluşan İslâmî üre*tim tarzı vatandaşların gıda, barınak, gi*yecek, eğitim, sağlık, güvenlik, ulaşım, haberleşme gibi ihtiyaçlarını karşılamayı hedefler. Üretimi yönlendiren şey fert ve kamu yararıyla kayıtlı olan tüketimdir. İs*lâm'da hedef insanın kemâlidir; buna ise, tüketmekle değil daha erdemli olmakla ulaşılır; erdemle tasarruf arasında olum*lu bir ilişki bulunduğu ise muhakkaktır.[25]
İslâm'ın öngördüğü yol, terazinin dilini ortada tutmaktır. Bu konuda Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: “Yaşayışta ‘itidâl’ üzere olmak, bilgeliktir.”[26] Çünkü itidâl, İslamiyet’in fert ve toplum hayatının her alanında gerçekleştirmek istediği bir hedeftir; bütün ilkelerini bu esasa göre bina etmiştir. Bu aynı zamanda İslam’ın yaşam felsefesidir. Dolayısıyla zenginlik aşırı harcamayı gerektirmez.
İslamiyet ferdi mülkiyeti tanımış olmakla beraber, Müslüman kendi malını dilediği gibi harcama konusunda sınırsız özgürlüğe sahip değildir. Müslüman savurganlıkla eli sıkılık arasında orta bir yol benimsemekle yükümlüdür.
Savurganlık kişiyi ve toplumu olumsuz yönde etkiler. Eli sıkılık ise hem sahibinin hem toplumun maldan yararlanmasını engeller, malı hapseder. Çünkü mal sosyal hizmetler için kullanılması gereken toplumsal bir araçtır. Gerek savurganlık gerekse eli sıkılık hem toplumsal ortamda hem de ekonomik alanda büyük sarsıntılara, karışıklıklara neden olabilir. Malı hapsetmenin yanı sıra sınırsız ve hesapsız şekilde serbest bırakmak da krizlere yol açar. Bunun yanında gönüller ve ahlâk da bozulur. Kur’ân-ı Kerîm tarih boyunca lüks ve rahat bir hayat sürüp şımaran toplumların kendilerini helâke sürükledikleri gibi onlara uyanları da aynı âkıbete sürüklediklerinden bahseder.[27]
İslamiyet hayatın bu yönünü düzenlerken önce ferdin ruhsal durumundan işe başlar. Bu yüzden ayette “Bu iki karşıt kutup (ifrat ve tefrit) arasında ölçülü bir tutum benimserler.”[28] ifadesiyle dengeli ve ölçülü davranmayı imanın bir özelliği olarak kabul eder.
Lükse yönelik harca*malar, kaynakların zorunlu tü*ketim maddelerinin üretimi yerine lüks mamul ve hizmetlerin üretim ve tüketimine yol açar. Doğal olarak temel ihtiyaç mallarının piyasaya arzını azaltan bu durum, fiyatların artmasına sebep olacağı gibi gelir dağılım dengesini de, gelir sevi*yesi düşük kişilerin aleyhine bozmuş olur.
Lüks tüketimin yaygınlaşması sadece savurganlığın artmasına değil, aynı zamanda sosyal dengenin bozulmasına, sınıflar arası kıskançlık ve çekememezlik gibi sosyal huzursuzluklara da yol açar. Aşırı tüketimin, bir yandan doğal kaynakların israfına yol açtığını, diğer yandan çevre kir*liliğine sebep olduğunu da unutmamak gerekir. Bu da doğal olarak toplumun dolayısıyla devletin güç kaybına yol açar.
Burada şunu da belirtmek gerekir ki meşru ölçüler çerçevesinde teknolojiden yararlanmak lüks tüketim ve israf olarak değerlendirilmemelidir. Kişinin iyi bir hayat sürmesi için yapacağı harcamalara hiçbir şekilde sınırlama getirilemeyeceği gibi tüketici de, gerekli ihtiyaç maddelerinden kabul edilen malları harcarken, gereğinden fazla harcamamaya özen göstermesi gerekir. Çünkü insan, elindeki her türlü imkânı meşruiyet sınırları içinde kullanmakla sorumludur. Bu durum âhirette kişinin zaman, servet, işgücü ve ilim gibi kaynakları nasıl kullandığından sorguya çekileceğini bildiren hadiste de açıkça belirtilmektedir.[29] “Altın ve ipek ümmetimin kadınlarına helâl, erkeklerine haram kılındı.”[30] hadisini de lüks tüketime getirilen sınırlamalar çerçevesinde düşünmek gerekir. Ayrıca sağlık ve zaman, Allah'ın bir lütfü, bir nimetidir. ‘Sağlığa dikkat etmemek’, ‘zamanı boşa harcamak’ da israftır ve kıyamet gününde bunun da hesabı sorulacaktır.[31]
Bir kimsenin nafaka sorumlu*luğunu aksatacak miktarda harcama yap*ması israftır. Ancak israfın kemiyet ve keyfiyet olarak ölçü ve sınırları ekono*mik, sosyal ve kültürel şartlara göre de*ğişebilir. İslâm hukukçuları maslahatı öncelik sırasına göre zarûriyyât, hâciyyât ve tahsîniyyât (kemâliyyât) olmak üzere üçe ayırmakta, bunların ötesinde sadece bencil duyguların tat*mini için yapılan lüks tüketimleri israf saymaktadırlar. Ayrıca zarûriyyât dururken hâciyyâta veya hâciyyât yerine tahsîniyyâta harcama yapmak da israftır. Ancak pra*tikte bu kavramların sınırlarını kesin ola*rak belirlemek imkânsızdır. Böyle durum*larda kimisi halkın değer yar*gılarının, kimisi akıllı kişilerin görüşlerinin, kimisi ise akıl ve din ölçülerinin esas alınmasını önermektedir. Ahlâkçılar ise, insanın nefsânî arzularının yerine aklın ve vicdanın sesine uyarak hareket edilmesini öğütlemektedir. Ayrıca topluma faydası olmayan ilim ve sanat faaliyetlerine kaynak, zaman, kabiliyet ve enerji sarfiyatı, insanların temel ihtiyaçları karşılanmamışken hayvanlara yapılan harcamalar da israf sayılmıştır.[32]
İsrafın panzehirinin kanaat olduğunu söylemek mübalağa olmaz. Kanaat; elinde bulunanla yetinmek, hakkına razı olmak, ihtiras, tamah ve israftan kaçınmak, Allah'ın dünya nimeti olarak verdiği paya rıza göstermek demektir.[33] Diğer bir tanıma göre; yeme, içme ve barınma konusunda bileğin emeği ve alın teri ile kazanılana razı olmak, başkasının malına ve kazancına göz dikmemek demektir. Kanaat, çalışmayıp, şöyle ya da böyle sadece ele geçeni kullanmak, tembel oturup başka bir şey aramamak değil, aksine ihtirastan kaçınıp, özgün kazancıyla gönül huzuru ile yaşamaktır. Dolayısıyla kanaat genel manada hayatın bütün yapıp etmelerinde, özelde ise geçim konusundaki harcamalarda orta bir yol izlemenin adıdır.
Ayakkabım yok diye üzülen bir kimse ayağı olmayan birini gördüğünde, ayaksız olana göre ayakkabısızlığın pek de üzülecek bir şey olmadığını anlar, bu kez ayağı olduğuna şükreder. Buradaki kanaat elbette ayakkabısızlığa razı olup oturmak, ayakkabı bulmaya çaba serf etmemek değildir. Burada kanaat sahibi olmak, çalışmanın değil, üzülmenin önüne geçmek ve üzülmeden yola devam etmektir. Kanaatkârlık adına imkân bulduğu halde çalışmayıp tembelliği seçmek, kanaatkârlık değil, zillettir.
Hz. Peygamber kanaati ve kanaatin neticesini şu veciz ifadeleriyle özetlemektedir: "Kanaatkâr ol ki, insanların Allah'a en çok şükredeni olasın!"[34] Çünkü kanaat olmazsa sahip olduklarına razı ve hoşnut olmanın bir göstergesi olan şükür de olmaz.
Sonuç olarak Maddî ve manevî imkânlar, Allah'ın insanlara bahşettiği birer emanettir. Bunları Allah'ın rızasını elde etmek için harcamak ve insanlığın yararına elverişli bir şekilde kullanmak Allah’ın emri ve edinen malın kullanımı konusunda İslamiyet’in temel felsefesidir. Bu nedenle içki, kumar, rüşvet ve fuhuş gibi bireysel ve toplumsal zararları olan konularda yapı*lan harcamalarla gösteriş amaçlı tüketimler yararsız ve savurganlık (israf) kabul edilerek yasaklanmıştır.
İsraf İslam’ın değerler manzumesinde uygun görülmeyen bir tüketim tarzıdır. İnsanoğlunun yeme, içme ve harcama konusunda belirli bir denge içerisinde kalması istenmektedir. İsrafın karşıtı olan cimrilik de aynı değerler manzumesinde yasaklanmıştır. Hem kişiye hem de topluma sayısız zararları bulunan bu iki husus birbirinin zıddı olan fakat tasvip edilmeyen alışkanlıklardır. Kanaatkâr olmak israfın önlenmesinde en güçlü silahtır. Hedeflenen orta yolun takip edilebilmesi için kanaatkâr olmak en ideal yoldur.***
“Yoksulluk Bağlamında İsraf”, Köprü, Üç Aylık Fikir Dergisi, Sayı: 88, Güz/2004, s. 59-68.
***
* Doç. Dr. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.
[1] İbn Manzûr, Lisânu’l-arab, Beyrut 1994, ‘srf’ md., IX, 148-150; Râğıb el-Isbahânî, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân, İstanbul 1986, ‘srf’ md., s. 337-338.
[2] Buhârî, Rikâk 30; Müslim, Zühd 9.
[3] Bk. A'râf 7/81; Yûnus 10/83; Şuarâ 26/151-152; Yâsîn 36/19.
[4] En’âm 6/141; A'râf 7/81.
[5] İsrâ 17/33.
[6] A'râf 7/31.
[7] İbn Kesîr, Tefsîr, II, 210.
[8] Furkân 25/67. Ayrıca bk. Nisâ 4/6.
[9] İsmail b. Kesîr el-Kureşî, ed-Dımaşkî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm, Kahire 1980, III, 325 , Râğıb, Müfredât, s. 337; İbn Manzûr, Lisân, IX, 148.
[10] İbn Manzûr, Lisân, IX, 148; Râğıb, Müfredât, s. 337.
[11] Buhârî, Rikâk 18; Ahmed b. Hanbel, II, 514, 537.
[12] İbn Manzûr, Lisân, IX, 148.
[13] Müslim, Sıyâm 193. Ayrıca bk. İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhâri Beyrut 1402 H., I, 78.
[14] Buhârî, Vesâyâ 2; Müslim, Vesâyâ 7-8; Ebû Dâvûd, Zekât 39.
[15] Müslim, Sıyâm 193.
[16] Ebû Dâ*vûd, Zekât 39; Tirmizî, Menâkıb 13.
[17] Daha geniş bilgi için bk. Kallek, Cengiz, “İsraf” md, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 179-180.
[18] Bk. Buhârî, Fedâilü's-sahâbe 6, Temennî 2, Zekât, 4, Müslim, Münâfîkîn 52, Zekât 31, Fedâilü's-sahâbe 221, 222; İbn Mâce, Mukaddime 10, Zekât 3.
[19] Kallek, “İsraf” md, DİA, XXIII, 179.
[20] Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul trs., Eser Kitabevi, V, 3613.
[21] A’raf 7/31.
[22] Bakara 2/168.
[23] İsrâ 17/26-27.
[24] İsrâ 17/29.
[25] Kallek, “İsraf” md, DİA, XXIII, 180.
[26] Ahmed b. Hanbel, V, 194. İbn Kesîr, Tefsîr, III, 320.
[27] Msl. bk. Kasas 28/76, 81-82.
[28] Furkan 25/67.
[29] Tirmizî, Kıyâme 1.
[30] Buhârî, Libâs 30; Tirmizî, Libas 1, 2; Neseî, Zînet 40; İbn Mâce, Libâs 19.
[31] Buhârî, Rikâk 1; Tirmizî, Zühd 1, İbn Mâce, Zühd 15; Dârimî, Rikâk 2; Ahmed b. Hanbel, I, 258, 344.
[32] Kallek, “İsraf” md., DİA, XXIII, 179.
[33] İbn Manzûr, Lisân, ‘kna’ md., VIII, 297-299; Râgıb, Müfredât, ‘kna’ md., s. 624-625.
[34] İbn Mâce, Zühd 24.Alıntı
Moderatör tarafında düzenlendi:
