Keffâret iskâti için vasıyyet eden meyyitin velîsi, ya’nî mîrâsını yerlerine sarf için
vasıyyet etdigi vasîsi, vasî yoksa vârisi olan kimse, mîrâsın üçde birinden, herbir
vakt nemâz için ve vitr nemâzı için ve kazâ edilmesi lâzım olan bir günlük oruc için,
birer fıtra mikdârı, ya’nî yarım sâ’ [besyüzyirmi dirhem veyâ binyediyüzelli gram]
bugdayı fakîrlere [veyâ fakîrlerin vekîllerine] fidye olarak sadaka verir.
Vasıyyet etmedi ise, velînin keffâret iskâtı yapması, Hanefîde lâzım olmaz.
Sâfi’î mezhebindeki (Nef’ul-enâm fî-iskâtissalâti vessıyâm)da diyor ki, (Bâcûrî[1],
Ibni Kâsımın, Ebû Sücâ metni serhinin hâsiyesinde diyor ki, meyyitin kılmadıgı nemâzları
için fidye verilmez. Verilir kavli de vardır. Hanefîyi taklîd ederek, iskâtının
yapılması iyi olur. Sâfi’înin kavl-i kadîmine göre, velîsi meyyitin nemâz ve oruclarını
kazâ eder.) Kul hakkını, vasıyyet olmasa da, meyyitin bırakdıgı maldan velînin
ödemesi, her mezhebde lâzımdır. Hattâ alacaklılar, mîrâsı ele geçirince,
mahkemesiz alabilirler. Kazâya kalan orucların fidyesini, ya’nî mal ile ödenmesini
vasıyyet etdi ise, bunu yerine getirmek vâcibdir. Çünki, islâmiyyet emr etmekdedir.
Vasıyyet etmedi ise, vârisi kendi malı ile yapabilir. Nemâzı vasıyyet etdi ise,
nemâz fidyesini vermek vâcib degil, câiz olur. Bu son ikisi kabûl olmaz ise, hiç olmazsa
sadaka sevâbı hâsıl olup, günâhlarını temizlemege yardım eder. Imâm-ı Muhammed
böyle buyurmusdur. (Mecma’ul-enhür)de diyor ki, (Nefsine ve seytâna
uyarak nemâzlarını kılmamıs, ömrünün sonuna dogru buna pismân [olup kılmaga
ve kazâ etmege baslamıs] olanın, kazâ edemedigi nemâzlarının iskâtının yapılması
için vasıyyet etmesi câiz oldugu (Müstasfâ)da yazılıdır.)
(Cilâ-ül-kulûb)da diyor ki: (Kul hakları, ödenecek borçlar, emânet, gasb, sirkat,
ücret ve bey’ sebebi ile verecekler ve dögmek, yaralamak, haksız olarak kullanmak
gibi beden hakları ve sögmek, alay, gîbet, iftirâ gibi kalb haklarıdır.)
Vasıyyet eden meyyitin malının üçde biri iskât yapmaga kifâyet ediyorsa, velînin
bu mal ile fidye vermesi lâzımdır. Kifâyet etmiyorsa, sülüsden fazlasını vârisin
teberru’ etmesi câiz oldugu, (Feth-ul-kadîr)de yazılıdır. Bunun gibi, farz olan
haccının yapılması için vasıyyet etse, vârisi veyâ baska biri, hac parasını hediyye
verse, câiz olmaz. Ölmeden vasıyyet etmeyip, vârisi kendi parası ile iskât yapsa veyâ
hacca gitse, meyyitin borcu ödenmis olur. Vârisden baskasının parası ile bunlar
câiz olmaz diyenler varsa da, (Dürr-ül-muhtâr) ve (Merâkıl-felâh) ve (Cilâ-ülkulûb)
kitâblarının sâhibleri “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” olur dediler.
Keffâret iskâtı, yalnız hanefîde, bugday yerine un veyâ bir sâ’ arpa, hurma, üzüm
ile de hesâb edilerek, bunlar da verilebilir. [Çünki, bunlar bugdaydan dahâ kıymetli
oldukları için, fakîre dahâ fâidelidirler.] Hepsi yerine kıymetleri olan altın veyâ
gümüs de verilebilir. Diger üç mezhebin hanefîyi taklîd etmeleri câizdir. [Kâgıd
para ile iskât yapılmaz.] Secde-i tilâvet için fidye vermek lâzım degildir.
Fidye parası, mîrâsın üçde birini asarsa, vârisler izn vermedikce, velî üçde birden
fazlasını sarf edemez. (Kınye) kitâbında diyor ki, meyyitin borcu da olsa, alacaklısı,
vasıyyetin yapılmasına izn verse de, vasıyyetin yapılması câiz olmaz. Çünki,
islâmiyyet, önce borcun ödenmesini emr etmekdedir. Borcu ödemek, alacaklının
râzı olması ile sonraya bırakılamaz. Bütün nemâzların iskât edilmesi için vasıyyet
eden kimsenin kaç yasında öldügü bilinmiyorsa, bırakdıgı mîrâsın üçde biri,
nemâzlarının iskâtına yetismedigi zemân, bu vasıyyeti câiz olur. Mîrâsın üçde
biri, iskât için yetisir ve artarsa, bu vasıyyeti câiz olmaz, bâtıl olur. Çünki, malın
üçde biri, iskâta yetismedigi zemân, üçde biri ile iskât edilecek nemâzların sayısı
belli oldugundan, vasıyyeti bu nemâzları için sahîh olur. Geri kalan nemâzları için
olan vasıyyeti, lagv, ya’nî bos lâf olur. Üçde biri, çok oldugu zemân, ömrü ve dolayısı
ile nemâz sayısı belli olmadıgı için, vasıyyeti bâtıl olur. Kâdî-zâde, (Birgivî)
serhinde diyor ki:
Kerâhet ve fesâd bulunması ihtimâlinden dolayı, bütün nemâzlarının iskâtı
için vasıyyet eden meyyitin hiç malı yoksa veyâ üçde biri, vasıyyete yetismiyorsa
veyâ hiç vasıyyet etmemis olup, velî kendi malı ile iskât yapmak istiyorsa, (Devr)
yapar. Fekat velî devr yapmaga mecbûr degildir. Devr yapmak için, velî, bir aylık
veyâ bir senelik iskât için lâzım olan altın liralık veyâ besibiryerde veyâ bileyzik,
[1] Bâcûrî Ibrâhîm, Câmi’ul-ezherde müderris idi. 1276 [m. 1859] da vefât etdi.
yüzük veyâ gümüs geçer para ödünc alır.Meyyit erkek ise, yasından oniki sene, kadın
ise dokuz sene düserek, kaç sene borcu oldugunu hesâblar. Bir kız 9 yasına, bir
oglan 12 yasına gelince (Âkıl ve bâlig) olur. Buna (Mükellef) de denir. [9 yasını bitiren
kız ve 12 yasını bitiren oglan, bâlig oldugunu söylerse, (Âkıl-bâlig) oldu denir.
Bu çocuk (Mükellef) olur. Ya’nî islâmiyyete uyması lâzım olur. Dört mezhebde
de harâm olan bir seyi severek, begenerek yapan, söyleyen kâfir olur. Mecbûr
olarak, âdete uyarak, nefsine uyarak veyâ nafaka te’mîni için, istemiyerek, üzülerek
yaparsa, kâfir olmaz. Fekat, tevbe etmezse, harâm islemek azâbını çekecekdir.
Hürriyyet bulunan memleketde halâli, harâmı bilmemek özr degildir. Dizleri açık
olan sporcuları, hanbelî mezhebi küfrden kurtarmakdadır. Liseli ve üniversiteli kızlar,
mektebi bitirip, tevbe edince, harâmdan kurtulur.Me’mûr olan kadınlar da böyledir.
Harâmı inkâr eden kâfir olur. Harâma devâm edenin kâfir olma tehlükesi vardır.]
Hanefî mezhebinde, bir günlük altı nemâz için, onbuçuk kilo, bir günes yılı için,
üçbinsekizyüz kilo bugday vermek lâzımdır.Meselâ, bir kilo bugday yüz seksen kurus
oldugu zemân, bir senelik nemâz iskâtı altıbinsekizyüzdoksansekiz veyâ kısaca
altıbindokuzyüz lira olur. Bir altın lira [yedi gram ve yirmi santigram olup], bugdayın
kilosu yüzseksen kurus oldugu zemân yüzyirmi lira idi. Ya’nî bir kilo bugday
bedeli, bir gram altın kıymetinin takrîben onda biri [9,26 da biri]dir. Bir aylık
nemâz iskâtı için dört ve üç çeyrek, bir senelik için elliyedi buçuk veyâ ihtiyâtlı olarak
altmıs altın lâzım olur. Bir aylık nemâz iskâtı için, bes altın lira vermek lâzım
demekdir.Meyyitin velîsi bes altın lira veyâ bu agırlıkda [36 gr] bileyzik ödünc alsa
ve dünyâya düskün olmıyan, dînini bilen ve seven bir veyâ birkaç, meselâ dört
fakîr bulsa: [Bunların fıtra veremiyecek, ya’nî zekât alabilecek fakîr olmaları sartdır.
Fakîr olmazlar ise, iskât kabûl olmaz.]Meyyitin velîsi, ya’nî vasıyyet etdigi kimse
veyâ vârislerinden biri veyâ bunlardan birinin vekîl etdigi kimse, (Merhûm
.................. efendinin iskât-ı salâtı için, bedel olarak, bu bes altını sana verdim) diyerek,
bes altını birinci fakîre sadaka niyyet ederek verir. Sadakayı fakîre verirken
(hediyye ediyorum) demek câizdir. Sonra fakîr, (Aldım, kabûl etdim. Sana hediyye
ediyorum) diyerek bunu vârise veyâ vârisin vekîline hediyye eder. O da teslîm
alır. Sonra, yine buna veyâ ikinci fakîre verir ve hediyye olarak ondan geri teslîm
alır. Böylece, aynı fakîre dört kerre veyâ dört fakîre birer kerre verip ve almakla
bir devr olur. Bir devrde, yirmi altınlık nemâz keffâreti iskât edilmis olur.Meyyit
erkek ve altmıs yasında ise, kırksekiz senelik nemâz için, 48x60=2880 altın vermek
lâzım olur. Bunun için de, 2880:20=144 kerre devr yapar. Altın adedi on lira veyâ
bunların agırlıgında bileyzik ise, 72 devr; altın yirmi ise, 36 devr yapar.
Fakîr adedi on ve altın adedi de on ise, 48 senelik nemâz keffâretinin iskâtı için,
yirmidokuz devr yapar. Çünki:
Nemâz kılmadıgı yıllar x bir yıllık altın sayısı = fakîr sayısı x bir fakîre verilen
altın sayısı x devr sayısıdır. Misâlimizde yaklasık olarak:
48 x 60 = 4 x 5 x 144 = 4 x 10 x 72 = 4 x 20 x 36 = 10 x 10 x 29 dur.
Görülüyor ki, nemâz iskâtında, devr sayısını bulmak için, bir yıllık altın sayısı
ile meyyitin nemâz borcu yılı çarpılır. Ayrıca, devr olunan altın lira sayısı ile, fakîr
sayısı da çarpılır. Birinci çarpım, ikinci çarpıma bölünür. Bölüm, devr sayısı olur.
Bugdayın ve altının kâgıd lira karsılıgı degerleri her zemân yaklasık olarak aynı
oranda degismekdedir. Ya’nî, iskat için, bir yıllık bugday mikdârı degismedigi gibi,
altının kıymeti, dünyâ piyasasına baglanarak, asırı yükselmedigi zemânlarda,
bir yıllık altın sayısı da, ya’nî hanefî mezhebi için, yukarda buldugumuz altmıs altın
lira da hemen hemen aynı olmakdadır. Bunun için, böyle fevkal’âde hâller hâricinde:
Bir aylık nemâz iskâtı bes altındır.
Bir aylık Ramezân orucu iskâtı takrîben bir altındır.
kabûl edilmekdedir. Devr edilecek altın lira ve devr sayısı, buradan bulunur.
Altın lira yok ise, velî, bileyzik, yüzük gibi altın esyâ, bir hanımdan ödünc alır.
Bundan, (nemâz kılmadıgı sene adedi x 7,2) gram dartılıp, bir mendile konur. Mendilde,
nemâz kılmadıgı sene adedi kadar altın lira vardır. 60 adedi, devre oturan
fakîr adedine bölününce, devr adedi ma’lûm olur. Altın az ise, birincidekinin yarısı
kadar dartılır. Devr adedi, birincinin iki misli olur. Misâlimizde, 48 x 7,2 = 350
gram altın ve on fakîr ile altı devr, 70 gram altın ile otuz devr yapılır. Devr bitince,
sondaki fakîr, elindeki altınları velîye hediyye eder. Bu da borcunu öder. Velîde
altın liralar varsa, nemâz kılmadıgı seneler adedince, altın lira ile devr yapılır.
60 adedi, devre oturan fakîr adedine bölününce, devr adedi ma’lûm olur. Altın
adedi, nemâz borcu olan seneler adedinden birkaç def’a az olursa, devr adedi,
o kadar def’a çok olur. Yukarıdaki misâlde, 48 altın lira ve bir fakîr ile 60 devr ve
4 fakîr ile 15 devr, 10 fakîr ile 6 devr yapılır. Altın lira 10 aded ise, 48 yerine 50 kabûl
edip, 4 fakîr ile 75 devr yapılır. Fakîr adedi de 10 olursa, 30 devr yapılır.
Nemâz iskâtı bitdikden sonra, tutulmıyan, kazâ edilmeleri lâzım olan, 48 senelik,
orucların iskâtı için, bes altını dört fakîre üç kerre devr eder. Çünki, bir senelik
ya’nî, otuz günlük oruc keffâret iskâtı, elliikibuçuk kilo bugday veyâ 5,25 gram
altın, ya’nî 0,73 aded altın lira olmakdadır. Görülüyor ki, hanefîde bir altın bir senelik
oruc keffâretini iskât eder ve kırksekiz sene için kırksekiz altın vermek lâzım
olur. Bes altın ile, dört fakîre bir devr yapınca, yirmi altın verilmis oluyor. Kazâ edilmeleri
lâzım olan orucların iskâtı yapıldıkdan sonra, zekât için, sonra kurban ve sadaka-
i fıtr, nezr ve vârisleri bilinmeyen kul hakları için de birkaç devr yapılır.
Mâlikî ve sâfi’î mezheblerinde, nemâz için de fidye verilir kavline göre, vitr nemâzı
sünnet oldugu için, bir günde bes nemâz fidyesi verilir. Bu iki mezhebde, bir
nemâz ve bir oruc fidyesi olarak bir müd’ bugday verilecegi (El-Envâr) ve (Nef’ulenâm)
da yazılıdır. Bir müd’ 173,3 dirhem olup, bir günlük bes nemâz fidyesi 2,1
kgr. bir ay için 63 kgr. bugday, ya’nî 0,875 aded altın lira, bir sene için 705 kgr. bugday
veyâ 10,5 aded altın ve bir aylık oruc fidyesi 5,2 kgr. bugday, 0,07 aded altın
olur. Mâlikî ve sâfi’îler, hanefî mezhebini taklîd ederken, bir aylık nemâz fidyesi
5 altın, bir aylık oruc fidyesi bir altın hesâb eder.
Bir yemîn keffâreti için, bir günde on fakîr ve özrsüz bozulup keffâret lâzım olan
bir günlük oruc keffâreti için, bir günde altmıs fakîr lâzımdır ve bir fakîre bir günde,
yarım sâ’ bugdaydan fazla verilemez. Ya’nî, birkaç yemîn keffâreti bir günde
on fakîre verilemez. O hâlde, yemîn ve oruc keffâretleri için bir günde devr yapılamaz.
Birinci kısm, 83. cü maddeye bakınız! Yemîn vasıyyeti varsa, bir yemîn için,
bir günde on fakîrin herbirine ikiser kilo bugday veyâ un veyâ bu degerde herhangi
bir mal, altın, gümüs verilir. Bunları, bir fakîre, on gün arka arkaya vermek de
olur. Yâhud bir fakîre kâgıd para verip, (Seni vekîl ediyorum. Bu para ile, hergün,
sabâh ve aksam olmak üzere, iki kerre on gün karnını doyuracaksın!) demelidir.
Karnını böyle on gün doyurmayıp, kahve, gazete parası yaparsa, câiz olmaz. En iyisi,
bir ascı ile pazarlık edip, on günlük parayı asçıya verip, fakîr, bu asçıda, hergün,
sabâh ve aksam olmak üzere iki kerre on gün karnını doyurmalıdır. Niyyet etdikden
sonra bozulan oruc ve zıhâr keffâretleri de böyle olup, bu ikisinde, bir günün
keffâreti için, altmıs fakîre bir gün veyâ bir fakîre altmıs gün yarım sâ’ bugday veyâ
bu degerde baska mal vermek veyâ hergün iki kerre doyurmak lâzımdır.
Vasıyyet edilmiyen zekât iskâtı yapılması lâzım degildir. Vârisin, zekât iskâtı için
de, kendiliginden devr yapabilecegine fetvâ verilmisdir.
Velî, altınları fakîrlere her verisde, nemâz veyâ oruc iskâtı diye niyyet etmelidir.
Fakîr de, velîye geri verirken, hediyye ediyorum demeli ve velî teslîm aldım
demelidir. (Esi’at-ül lemeât)da, sadaka, zekât alması câiz olmıyanı anlatırken diyor
ki, (Âise “radıyallahü anhâ” buyurdu ki, (Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”
odama geldi. Çömlekde et kaynıyordu. Ekmek ile evde bulunan birsey ikrâm
etdim. (Et pisdigini gördüm) buyurdu. Hizmetçimiz Berîreye sadaka verilen et idi.
Siz sadaka [zekât] yimediginiz için, bundan vermedim dedim. (Bu et Berîre için sadakadır.
Onun bize verdigi ise hediyye olur) buyurdu). Fakîr aldıgı zekâtı, zengine
verebilir. Verdigi hediyye olur. Zenginin bunu alması halâl olur. Çünki fakîr kendi
mülkünden vermisdir. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” zengin, fakîr ayırmadan,
herkesin hediyyesini kabûl eder, hepsine, dahâ fazla karsılıgını verirdi.) [Velî,
iskât yapamıyacak hâlde ise, o meyyitin iskâtlarını yapmak için yabancı birini
vekîl eder. Iskâtları, devri, baskalarına tercîhen bu vekîl yapar].
[Imâm-ı Birgivînin (Vasıyyetnâme) kitâbının sonunda ve bunun Kâdî zâde
Ahmed efendi serhınde “rahmetullahi teâlâ aleyhimâ” diyor ki, fakîrlerin nisâba
mâlik olmaması sartdır. Meyyitin akrabâsından olsa, câizdir. Fakîre verirken,
(Falancanın su kadar nemâzının iskâtı için, sunu sana verdim) demesi lâzımdır. Fakîr
de, (Kabûl etdim) demelidir ve altınları alınca, kendinin mülkü oldugunu bilmesi
lâzımdır. Bilmezse, önceden ögretmelidir. Bu fakîr de lutf edip, kendi istegi
ile (Falancanın nemâzının iskâtı için, bedel olarak sunu sana verdim) diyerek
baska fakîre verir. O fakîr de, eline alıp, (Kabûl etdim) demelidir. Alınca, kendi
mülkü oldugunu bilmelidir. Emânet, ödünc gibi alırsa devr kabûl olmaz. Bu ikinci
fakîr de, (Aldım, kabûl etdim) dedikden sonra, (Ol vech ile sana verdim) diyerek
üçüncü fakîre verir. Böylece nemâz, oruc, zekât, kurban, sadaka-i fıtr, adak ve
kul hakları, hayvân hakları için devr yapmalıdır. Fâsid ve bâtıl alısveris de, kul hakları
içindedir. Yemîn ve oruc keffâretleri için devr yapmak câiz degildir.
