221- Ferâiz hesâbları. Mîrâsı bölmek

FERÂİZ HESÂBLARI

Ferâiz problemlerini çözebilmek için, bundan evvelki maddede bildirilmiş olan on bilgiyi iyi anlamak ve ezberlemek lâzımdır. Kur’ân-ı kerîmde açıkca emr edilmiş olan, yukarıda, ikinci numarada yazılı, altı farzdan, nısf, rubu’, sümün cinslerine (Birinci nev’), sülüsân, sülüs ve südüs cinslerine (İkinci nev’) denir. Ferâiz hesâbı iki kısma ayrılır:
BİRİNCİ KISM: Eshâb-ı ferâiz ve asabe, birlikde mevcûddür. Bu kısmda beş hâl olabilir:
1 — Nısf, ikinci nev’ ile birlikde bulunursa, mîrâs altıya bölünür. Buna, mes’elenin [problemin] aslı altıdan oldu denir.
Meselâ, zevc ve iki aded anadan kız kardeş ve bir aded amca varsa, problemin aslı altıdan olup, zevc üç hisse, anadan iki hemşîre iki hisse alıp, geri kalan bir hisse amcaya verilir. Bir kadın ölünce dokuzbin liralık mal bıraksa, kadının zevci: 9000 x 3 / 6 = 4500 lira, anadan iki hemşîre: 9000 x 2 / 6 = 3000 lira, amca: 9000 x 1 / 6 = 1500 lira alır. Kız kardeşin herbirine binbeşyüz lira düşer.
İkinci misâl: Zevc, ana ve ced bulunduğu zemân, zevc üç hisse, ana iki hisse alıp, geri kalan bir hisse dedenin olur.
2 — Rubu’, ikinci nev’ ile birlikde bulunursa, mes’elenin aslı onikiden olur.
Meselâ, zevce ve ana ve iki kız kardeş ve anadan iki kız kardeş bulunduğu zemân, mîrâs onikiye taksîm edilip, zevceye üç hisse, anaya iki hisse, iki kız kardeşe sekiz hisse [herbirine dört hisse], ana bir kız kardeşe dört hisse [herbirine ikişer hisse] verilir ki, hisseler mecmû’u onyedi oluyor. Şu hâlde, mes’elenin aslı onyediye (Avl) etdi denir ve mîrâs onyediye taksîm edilir.
İkinci misâl: Meyyitin zevcesi, babasının anası ve babadan amcası kaldığı zemân, oniki hisseden üç hisse zevceye, iki hisse ceddeye ve geri kalan yedi hisse, asabe olan babadan amcaya verilir.
3 — Sümün, ikinci nev’ ile birlikde bulunduğu zemân, mes’elenin aslı yirmidörtden olur. Meselâ, zevce, iki kız, ana ve amca bulunduğu zemân, problemin aslı yirmidörtden olup, [24 x 1 / 8 = 3] üç hisse zevceye, [24 x 2 / 3 = 16] onaltı hisse iki kıza, dört hisse anaya verilip, geri kalan bir hisse amcanın olur.
İkinci misâl: Zevce, kız, oğul kızı, ana ve kız kardeş bulunduğu zemân, yirmidört hisseden üç hisse zevceye, dört hisse oğul kızına, dört hisse anaya, oniki hisse kıza ve geri kalan bir hisse de asabe olan kız kardeşe verilir.
4 — Bir hisse, birkaç kişiye bölünemezse, mes’elenin aslı, bu kişilerin sayısı ile çarpılarak, mes’elenin yeni aslı elde edilir. Mîrâs, bu yeni asla bölünür.
Meselâ, zevc ve beş kız kardeş bulunduğu zemân, mes’elenin aslı altıdan ise de, hisselerin toplamı yediye avl ediyor [ya’nî hisselerin toplamı yedi oluyor] ve beş kız kardeşe, dört hisse düşüyor.

Dört hisse, bes kız kardese bölünemiyecegi için,
mes’elenin aslı, 5 x 7 = 35 olur. Bes kıza, [4 x 5 = 20] yirmi hisse verilir. Zevc, [3 x
5 = 15] onbes hisse alır.
5 — Birkaç hisse, bu hisselerin sâhiblerine bölünemezse, böyle hisselerin sâhiblerinin
sayılarının en küçük ortak katı ile, mes’elenin aslı çarpılarak, yeni asl
bulunur. Mîrâs, bu yeni asla bölünür.
Meselâ, üç kız ve üç amca bulundugu zemân, mes’elenin aslı üç olup, kızlara iki,
amcalara bir hisse düserse de, hisseler, sahs adedine bölünemedigi için, mes’elenin
aslı, [3 x 3 = 9] dokuz olup, [9 x 2 / 3 = 6] altı hisse kızlara ve [9 x 1 / 3 = 3] üç
hisse amcalara verilir.
Ikinci misâl: Iki zevce, on kız, altı cedde, yedi amca bulundugu zemân, mes’elenin
aslı yirmidört olup, üç hisse zevcelere, onaltı hisse kızlara, dört hisse büyük annelere
verilip, geri kalan bir hisse amcaların olur ise de, hisse sâhiblerinin sayısı,
hisse sayısı ile bölünemediginden iki, on, altı ve yedinin en küçük ortak katı olan
(ikiyüzon) adedi mes’elenin aslı olan (yirmidört) ile çarpılarak, mes’elenin aslı, [24
x 210 = 5040] besbinkırk bulunur. Zevceler [5040 x 1 / 8 = 630] altıyüzotuz hisse,
kızlar [5040 x 2 / 3 = 3360] üçbinüçyüzaltmıs hisse, nineler [5040 x 1 / 6 = 840] sekizyüzkırk
hisse ve amcalar [5040 x 1 / 24 = 210] ikiyüzon hisse alırlar. Böylece, bir
zevce 315 hisse, bir kız 336 hisse, bir cedde 140 hisse ve bir amca 30 hisse alır.
IKINCI KISM: Yalnız eshâb-ı ferâiz vardır. Asabe yokdur. Asabe bulunmadıgı
için eshâb-ı ferâizden geri kalan mal, yine eshâb-ı ferâize, hisseleri oranında bölünür.
Ya’nî eshâb-ı ferâize geri verilir, red olunur. Fekat, zevc ile zevceye geri verilmez.
Bu ikisine, (Red olunmıyanlar) denir. Zevc ve zevceden baska eshâb-ı ferâize,
(Red olunanlar) ya’nî tekrâr verilenler denir. Ikinci kısm problemlere,
(Reddiyye mes’eleleri) denir. Reddiyye mes’elelerinde iki hâl vardır:
1 — Reddiyye mes’elesinde red olunmıyan bulunmazsa, iki sekl vardır:
A: Red olunanlar, bir sınıfdan farz sâhibi oldukları zemân, mes’elenin aslı ikiden
olur.
Meselâ, iki kız kardes bulundugu zemân, herbiri, mîrâsın yarısını alır.
Ikinci misâl: Cedde ve anadan kız kardes bulundugu zemân, herbiri yarısını alır.
Çünki, her ikisinin farzı da südüsdür.
B: Red olunanlar, aynı sınıfdan farz sâhibi olmadıkları zemân, reddiyye mes’elesinin
aslı, hisse sayılarının toplamı olur.
Meselâ, mes’elede sülüs ve südüs sınıfları varsa, mes’elenin aslı altıdan olacakdı
ve farzı sülüs olanın hissesi 6 x 1 / 3 = 2, farzı südüs olanın 6 x 1 / 6 = 1 olacakdı.
Fekat, asabe bulunmadıgı için, mes’elemiz, reddiyye mes’elesi olur. Mes’elenin
aslı altı yerine [2 + 1 = 3] üç olur. Ana ve anadan iki kız kardes gibi ki, burada
ananın farzı südüs, anadan iki kız kardesin farzı sülüs oldugundan, bu reddiyye
mes’elesinin aslı üç olup, iki hissesi kardeslere, bir hissesi anaya verilir.
Ikinci misâl: Reddiyye mes’elesinde, nısf ve südüs sınıfları varsa, mes’elenin aslı
altı olacakdı. Farzı nısf olanın hissesi 6 x 1 / 2= 3 ve farzı südüs olanın hissesi 6
x 1 / 6 = 1 olacakdı. Reddiyye mes’elesinin aslı ise [3 + 1 = 4] dört olur. Kız ve ogul
kızı bulundugu zemân üç hisse kız için, bir hisse ogul kızı için olur.
Üçüncü misâl: Reddiyye mes’elesinde, nısf ve sülüs yâhud südüsân [iki aded altıda
bir] ve nısf veyâhud sülüsân [iki aded üçde bir] ve südüs varsa, mes’elenin aslı,
altı yerine, besden olur. Kız kardes ve anadan iki kız kardes bulundugu zemân,
reddiyye mes’elesinin aslı [3 + 2 = 5] bes olup, üç hisse kız kardese, iki hisse anadan
iki kız kardese verilir.
2 — Reddiyye mes’elesinde, red olunmayan da bulunuyorsa, yine iki sekl
vardır:
A: Red olunanlar, bir sınıfdan farz sâhibi iseler, iki hâl vardır:
– 1031 –
Birinci hâl: Red olunmıyan, hissesini aldıkdan sonra, geri kalan mal, red olunanlar
sayısına bölünebiliyor ise, red olunmıyan, hissesini alır, geri kalan, red olunanlar
sayısına bölünür.
Meselâ, zevc ve üç kız bulundugu zemân, zevc dörtde bir hisse alıp, geri kalan
üç hisse, kızlara taksîm olunur.
Ikinci hâl: Red olunmıyan hissesini aldıkdan sonra, geri kalan mal, red olunanlar
sayısına bölünemezse, red olunan kimselerin sayısı, red olunmıyanın farzının
[hissesinin] paydası ile çarpılarak, mes’elenin aslı elde edilir.
Meselâ, zevc ve bes kız bulundugu zemân, zevc rubu’ alıp, geri kalan üç hisse,
bes kıza bölünemediginden, mes’elenin aslı, [4x5=20] yirmi olup, zevc bes hisse,
kızlar onbes hisse alır. Bir kıza üç hisse verilir.
B: Red olunanlar, iki veyâ üç ayrı sınıfdan farz sâhibi iseler, red olunmıyan kimse,
hissesini alır. Geri kalan mal, reddiyye mes’elesi gibi çözülür. Burada da, iki hâl
vardır:
Birinci hâl: Red olunmıyanlardan kalan hisseler, reddiyye mes’elesinin aslına
bölünebiliyor ise, mes’elenin aslını bulmak için, red olunan ve red olunmıyan
kimselerin sayılarının en küçük ortak katı ile, red olunmıyan farzının [hissesinin]
paydası çarpılır.
Meselâ, bir zevce, dört cedde ya’nî büyük anne, anadan altı kardes varsa, zevce
rubu’ alınca, geriye üç hisse kalır. Red olunanların mes’elesinin aslı ise, ceddelerin
hissesi 6 x 1 / 6 = 1, kardeslerin hissesi 6 x 1 / 3 = 2 oldugundan 1 + 2 = 3 olur.
Geri kalmıs olan üç hisse, reddiyye mes’elesinin aslı olan üçe bölündügünden,
mes’elenin aslı, [12 x 4 = 48] kırksekiz olur. Çünki, cedde sayısı olan dört ile, kardes
adedi olan altının en küçük ortak katı onikidir. Zevceye 48 x 1 / 4 = 12 hisse,
dört ceddeye 1 x 12 = 12 hisse ve birine üç hisse, altı kardese 2 x 12 = 24 hisse ve
her birine dört hisse düser.

Ikinci hâl: Red olunmıyan, hissesini aldıkdan sonra, geri kalan hisseler, reddiyye
mes’elesinin aslına bölünemiyor ise, mes’elenin aslını bulmak için, reddiyye
mes’elesinin aslı ile, red olunmıyan farzının paydası [ya’nî kesrin mahreci] çarpılıp,
bulunan aded ile, tekrâr, red olunan ve red olunmıyan kimselerin sayılarının
en küçük ortak katı çarpılır.
Meselâ, dört zevce, dokuz kız, altı cedde bulundugunu farz edersek, zevceler sümün
alıp, geriye yedi hisse kalır. Reddiyye mes’elesinin aslı ise, dokuz kız 6 x 2 /
3 = 4 hisse, altı cedde 6 x 1 / 6 = 1 hisse alacagı için, 4 + 1 = 5 olur. Geri kalan yedi
hisse, reddiyye mes’elesinin aslı olan bes sayısına bölünemediginden, mes’elenin
aslı, [5 x 8 x 36 = 1440] bindörtyüzkırk olup, zevcelere [1440 : 8 = 180] yüzseksen
hisse, kızlara [(1440 - 180) x 4 / 5 = 1008] binsekiz hisse, ceddelere [(1440 - 180)
x 1 / 5 = 252] ikiyüzelliiki hisse verilir ki, herbir zevceye kırkbes hisse, her kıza [1008
: 9 = 112] yüzoniki hisse, her ceddeye [252 : 6 = 42] kırkiki hisse verilir.
(Kâdîhân) “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki, vefât eden kadının yalnız zevci
kalsa ve malının yarısını yabancı birine vasıyyet etmis olsa, malın yarısını bu yabancı
alır. Üçde birini zevci alır. Altıda biri de Beyt-ül-mâle kalır. Çünki, yabancı
kimse önce üçde birini alacakdır. Kalan üçde ikinin yarısını zevc alır ki, mîrâsın
üçde biridir. Geriye mîrâsın üçde biri kalır. Bunun altıda biri yabancıya verilerek,
buna vasıyyet edilmis olan mîrâsın yarısı temâmlanır. Geriye kalan altıda
biri de Beyt-ül-mâlın olur. Çünki kalan, zevc’e veyâ zevceye verilmez. Malının yarısını
zevcine vasıyyet etseydi, mîrâsın hepsi zevcin olurdu.
(Fetâvâ-yı Hindiyye)de diyor ki, meyyitenin zevci, kızkardesi ve babadan kızkardesi
olsa, zevc yarısını ve kızkardes de yarısını, babadan kızkardes altıda birini
alıp, mes’elenin aslı, altıdan yediye avl eder. Babadan erkek kardes de bulunsaydı,
babadan kızkardesi, farz hissesinden düsürüp asabe yapardı. Zevcden ve kız-
kardesden geriye birsey kalmadıgı için, babadan kızkardes, hiçbirsey alamazdı.
ZEVIL-ERHÂM
1 — Eshâb-ı ferâizden ve asabelerden kimse bulunmazsa veyâ bunlardan yalnız
zevc, zevce varsa, mîrâs zevil-erhâma verilir. Mîrâsdan, cenâze kaldırma, ya’nî
yıkama, kefenleme, defn ve kul borclarını ödeme masrafları çıkdıkdan sonra, geri
kalanın üçde birinden vasıyyetler yapılır. Geri kalan üçde ikisi, zevil-erhâmdan
en yakın olana verilir. (Zevil-erhâm) bes sınıf olup, meyyitin yakınlık sırası ile sunlardır:
I — Birinci sınıf, meyyitin Fürû’udur. Fürû’, fer’ler, çocuklar demekdir. Bu sınıfda,
kızlarının çocukları ve oglunun kızlarının çocukları ve bunların çocukları vardır.
II — Ikinci sınıf, meyyitin aslıdır. Bunlar, fâsid cedler ve fâsid ceddeler ve
bunların anaları ve babalarıdır. Meyyitin anasının babası ve bunun babası veyâ anası
bunlardandır.
III — Üçüncü sınıf, meyyitin babasının fürû’udur. Her nev’ kızkardes çocukları
veyâ torunları ve anadan erkek kardes çocukları ve her nev’ erkek kardes kızları
veyâ torunları bunlardandır.
IV — Dördüncü sınıf, ceddin ve ceddenin fürû’udur. Halalar, teyzeler, dayılar
ve anadan amcalar bu sınıfdandır. Anadan amca, babanın anadan erkek kardesidir.
Babanın ana-baba bir kardesi ve baba bir kardesi olan amcalar, asabedir. Her
nev’ amca kızları ve hepsinin çocukları da dördüncü sınıfdandır.
V — Besinci sınıf, babanın ve ananın ceddinin fürû’udur. Ananın veyâ babanın
halaları, teyzeleri, dayıları, babanın anadan amcaları, ananın amcaları, ananın ve
babanın amcalarının kızları, ananın amcalarının çocukları besinci sınıfdandırlar.
2 — Zevil-erhâmdan, bir kisi bulunur ve baska hiç vâris bulunmazsa, mîrâsın
hepsini bu alır. Zevil-erhâmın bes sınıfından birinde bulunanlardan bir kisi varsa,
bundan sonraki sınıflarda bulunanlar, meyyite dahâ yakın olsalar bile, vâris olamazlar.
Bir sınıfdan birkaç kisi varsa, bunlardan meyyite dahâ yakın derecede olan,
uzak derecede olanları mîrâsdan mahrûm eder. Meselâ, ananın babası bulununca,
bunun anası veyâ babası vâris olamaz. Bunun gibi, dayı ve dayı oglu bulunursa,
dayının oglu mîrâs alamaz. Bundan sonra, meyyite iki yoldan yakın olan, bir cihetden
yakın olanı mahrûm eder. Meselâ ana baba bir olan dayı varken, yalnız baba
cihetinden olan dayı vâris olamaz. Bunlar dahî müsâvî olursa, meyyite vâris ile
baglanan vâris olur. Meselâ, ogul kızının kızı bulunursa, kız kızının oglu vâris olamaz.
Çünki birinci, farz sâhibinin çocugudur.
3 — Yakınlık ciheti farklı ise, meselâ baba anasının babası ile, ana babasının
babası birlikde bulundugu zemân, babası cihetinden olan, üçde iki alır. Anası cihetinden
olan, üçde bir alır.
4 — Meyyite yakınlık dereceleri ve yakınlık kuvvetleri ve cihetleri berâber olursa
ve içlerinde vâris ile baglanan yoksa, erkekler, kadınların iki katı olarak bölünür.
Kızın oglu ile kızın kızı bulundugu zemân böyledir.
Katle yardım eden de, kâtil gibi mîrâs alamaz. Bunların âkıl ve bâlig olmaları
da sartdır. Mürtede vâris olunur. Fekat mürted, müslimâna vâris olamaz.
(Hadîka) ve (Berîka) sonunda ve (Seyf-üs-sârim) ve (Inkaz-ül-hâlikin) ve (Cilâ-
ül-kulûb) kitâblarında diyor ki, (Bir kimse, altın veyâ gümüs vakf etse ve bunlarla
Kur’ân-ı kerîm okunmasını veyâ nâfile nemâz kılınmasını, tesbîh, tehlîl,
mevlid, salevât okutulmasını, bunların sevâblarını kendisinin veyâ ismlerini bildirdigi
kimselerin rûhlarına hediyye edilmesini sart etse, böyle vakf, vasıyyet sahîh
degildir, bid’atdir. Sevâbları onlara vâsıl olmaz. Bunların karsılıgı olarak alınan para,
ibâdetin ücreti olur, harâm olur. Bu tâatları kendiliklerinden yapıp, sevâbları-
nı ölü veyâ diri, dilediklerine hediyye ederlerse, sevâbları onlara da vâsıl olur. Bunlara
karsılık olarak pazarlıksız, hediyye olarak verileni almaları halâl olur. Böyle
vakf sahîh olur.)
Istanbul barosu avukatlarından Toma Andonyaki beg, 1310 [m. 1892] târîhinde
Istanbulda nesr etdigi büyük (Kâmûs-i kavânîn) kitâbında, Osmânlı kanûnlarını
bildirmekde, mîrâs taksîmi hakkında mufassal ma’lûmât vermekdedir. Adanalı
avukat Kasbaryan beg de 1312 [m. 1894] de Istanbulda basılan (Cüzdân-ı kavânîn-
i Osmâniyye) kitâbında, (Mecelle)yi ve diger ondört Osmânlı kanûnunu madde
madde yazmakdadır.