Timur-Toktamış Savaşları

Cuci’nin oğullarından Tuga Timurun soyundan gelen Tuy Hocanın oğludur. Ak Orda hükümdarı Urus Han (hükümdarlığı 1369-1379) babasını öldürtünce Semerkanda giderek Timura sığındı (1375). Timur’dan sağladığı destekle 1375’ten başlayarak önce Ak Orda hükümdarı Timur Melik’i yenilgiye uğratarak Doğu Deşt-i Kıpçak’a egemen oldu (1377). Ertesi yıl da Kalka Savaşında Batı Deşt-i Kıpçak hükümdarı Kıyat Mamay Han’ı yenilgiye uğratarak Altın Orda Devletinin egemenliğini ele geçirdi (1378) ve dağılan birliği yeniden kurdu.

Böylece Cuci ulusunun Özbekler dışında Ak Ordu ve Altınordu kollarını kendi yönetimi altında yeniden birleştiren Toktamış; her biri bağımsızlık peşinde koşan emirleri denetimi altına aldı; 1382’de Moskovayı işgal ederek Rus prenslerinin Altın Orda’ya karşı yükümlü oldukları vergiyi ödemelerini sağladı. Kendisine başkaldıran Rus prenslikleriyle Litvanya’yı ağır yenilgiye uğratarak egemenliğini kabul ettirdi (1382) Altınordu Hanlığını eski güçlü durumuna getirerek Seyhun’dan Turla’ya (Dniestr), Signag ve Otrar’dan Kiev’e uzanan büyük bir devletin hükümdarı oldu.

Bu konuma yükselince, Timur’un kendisine yapmış olduğu tüm yardımları unuttuğu gibi, onu bir bakıma küçümsemeye başladı. Bu başarılardan sonra Altın Orda Devletini eski sınırlarına kavuşturmak amacıyla Timur’a bağlı bulunan Harezm’i geri istedi. Bu isteği Timur’la aralarının açılmasına neden oldu. Yağma amacıyla Timurlu devletinin egemenlik sınırları içindeki Azerbaycan’a girmekten çekinmedi (1387); ardından aynı yıl Timurun çıktığı batı seferinden yararlanarak onun oğlu Ömer Şeyh’i yenip tüm Maveraünnehir’i acımasızca yağmaladı. Ancak, hazırlıklarını tamamlayıp üzerine yürüyen Timur’a Kunduzca Savaşı’nda (1391) yenilince bu kez kendi ülkesi düşman kuvvetlerince yağmalandı ve yıkıma uğradı. Bu yenilgiye karşın Deşt-i Kıpçak’taki gücünü koruyan Toktamış, Memluk sultanı Berkuk’a elçiler göndererek Timur’a karşı onunla ittifak kurdu. Öcünü almak için için Timur’un Mardin ve Diyarbakır bölgesinde bulunduğu bir sırada Derbend üzerinden Şirvan’a bir baskın yaparak tüm halkını kılıçtan geçirdi; kenti yağmaladıktan, yakıp yıktıktan (1394) sonra, kendisini kesin olarak ortadan kaldırmak amacıyla Altınordu seferine çıkan Timur’la yaptığı Terek Savaşında (1395) tam bir bozguna uğrayınca, Kazan’a kaçıp canını güçlükle kurtardı.

Altınordunun başkenti Saray Berke’yi işgal eden Timur, kaçan Toktamış’ın yerine kendisine bağlı emirlerden Timur Kutluk’u hanlığa getirerek ülkesine döndü.Timur çekilince Toktamış tahtını yeniden ele geçirdiyse de güçlü Nogay emirlerinden Edige Mirza’nın desteğini kazanan Timur Kutluk’a karşı yaptığı meydan savaşında yenilmesi üzerine tahtı rakibine bırakarak Litvanya prensi Vytautas’a sığınmak zorunda kaldı (1397). Buyruğuna verilen Litvanya ordusunun desteğinde Timur Kutluk ve Edige Mirza’ya karşı yaptığı ikinci savaşı da yitirince (1399) Deşt-i Kıpçak’a kaçtı. Batı Sibirya’da, dost bildiği bazı Kıpçak emirlerinin yanında bir sığıntı olarak ve hep gizlenerek yaşamaya başladı. Timur Kutluk öldükten sonra (1401) yeniden başına geçmeye hazırlandığı Altınordu Hanlığı’nın gerçek egemeni Edige Mirza tarafından Tümen yakınlarında yakalanarak öldürüldü. Bazı kaynaklar Karaton Nehri boyunca izlendiği sırada uçuruma yuvarlanarak öldüğünü yazar.

Toktamış, tarihte Altınordu devletinin önce toparlanıp güçlenmesine olanak sağlayan, sonra ise Timur ile yaşadığı çekişme sonucu zayıflayıp çökmesine yol açan bir hükümdar olarak anılır.