Töre’nin Oluşumunda Üç Yol

Eski Orta-Asya Türk toplumunda büyük değer atfedilen “Töre”nin oluşumunda üç yoldan bahsedilebilir: Kağanlar tarafından konulan kurallar, Kurultaylarca getirilen kurallar ve toplum içinde kendiliğinden, yavaş yavaş oluşan kurallar (Yosun Hukuku). Bu yollarla meydana getirilen kuralların adalete uygun olması ve Kağanlar da dahil olmak üzere töreye tüm toplumca riayet edilmesi zorunluluk sayılmıştır.



Kağan eski Orta-Asya Türk hukukunda yasamanın bir kaynağı sayılırdı. Bu yetki Gök-Tanrı’dan gelen egemenlik (kut) ile açıklanabilir. Devlet kuran ve yöneten her kağan bunu törelerle gerçekleştirirdi. Örneğin, Göktürk Devleti’nin kurucusu Bumin Kağan tahta oturduktan sonra Türk ulusunun ülkesini ve töresini düzenlemiş, ardından da dört tarafa egemenliğini yayarak imparatorluğunu kurmuştur.

Bir ara çökmüş olan Göktürk Devleti’ni yeniden bağımsızlığına kavuşturan Elteriş Kağan da, töresi bozulmuş olan Türk ulusunu atalarının töresince tekrar diriltmiş ve töreye canlılık kazandırmıştır.8 Bilge Kağan ise, “… Ben tahta çıktıktan sonra bunca önemli yasayı dünyanın dört bucağındaki halka verdim”9 sözleriyle, yasa koymanın önemini dile getirmiştir. Görüldüğü gibi, kağanın hukuk kuralı koyması, getirilen kuralları töre haline getirmekte, kağanın yasası Türk toplumunun töresi olmaktadır.

Eski Türk Orta – Asya devlet sisteminde kağanın hukuk kuralı koyma görevi, ülkeyi tanzim – idare etme ve halkı düzene sokma ödevinin bir sonucudur.10 Kağanın bu görevi ile ilgili olarak Orhun Yazıtları ve Kutadgu Bilig’de önemli ifadeler yer almaktadır. Örneğin, Orhun Yazıtları’nda geçen “…Amcam Kağan oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti”11, “… İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutuvermiş, düzenleyivermişler”12 ve “…bu alan içindeki pek çok halkı ben düzene soktum”13 cümleleri hemen dikkati çekmektedir.

Kutadgu Bilig’de de konuyla ilgili şu sözler yer almaktadır:

“Beyler memleketi tanzim ve idare etmek, halkı düzene sokmak için atanmışlardır.”14 “Ey hükümdar! Sen bugün bir hekimsin, halkın ise sana muhtaç olmanın hastasıdır.”15 “Eğer sen bunlara ilâç vererek tedavi etmezsen, halk için bir hayat felâketi olursun.”16 “Tanrı bunu yarın sana sorar; orada kendini kurtaracak cevabı hazırla.”17, “Sen her vakit doğrulukla hükmet, beylik kanun ile ayakta durur.”18 “Ey Bey! Gücün yettiği kadar kanunu tatbik et ve halkın hakkını vermeye çalış.”19 “Benim bu kanunum hangi memlekete erişirse, o memleket – baştan başa taşlık ve kayalık dahi olsa – hep düzene girer.”.20 “Kanun sudur, akarsa nimet yetişir. Ey hakim! Memlekette uzun müddet hüküm sürmek istersen, kanunu doğru yürütmeli ve halkı korumalısın. Kanun ile ülke genişler ve dünya düzene girer.”21

Bu tür cümlelerden, kağanın ana görevlerinden biri olan ülkeyi ve halkı idare etmenin ancak kanunlara uygunlukla sağlanabileceği vurgulanmak istenmiş ve kağan hukuka uymaya davet edilmiştir. Söz konusu ifadelerle, o dönemde doğal olarak adı konamayan bir “Hukuk Devleti” anlayışının altının çizilmeye çalışıldığı söylenebilir.



Eski Türklerde kurultaylarca alınan kararlar da törenin bir kaynağı olarak görülmektedir. Orta-Asya Türk toplumlarında kurultaylara büyük önem verilmiştir. Orhun Yazıtları’nda geçen “Beyler de, ulusu da birbirine uygun imişler, o yüzden ülkeyi o kadar iyi koruyabilmişler, ülkeyi koruyarak yasalar düzenlemişler”22 sözleriyle, yasama işlerine yeri geldiği zaman boy ve oymak beylerinin de katılabildiği anlatılmak istenmiştir.

Eski Türklerde adeta kurumsallaşmış, toplantı zamanları önceden belli olan üç kurultay toplantısından söz edilebilir. Bunlardan birincisi yılın ilk ayında, yani Ocak’ta Kağan’ın sarayında yapılan ve daha çok dinî niteliğe sahip olan bir kurultaydı. Bu toplantıda atalara kurbanlar verilir, bazı önemli idarî ve hukukî kararlar alınırdı.23

Yılın beşinci ayında (Mayıs’ta) toplanan ve “Büyük Kurultay” adı verilen kurultayda dinî törenler yapılır, kurbanlar kesilir, Kağan’a bağlılık ve sadakat yemini yenilenirdi. Bu toplantıya katılmayan beyler Kağan’a isyan etmiş sayılırlardı.24 Büyük Kurultay’da idarî kararlar da alınır, ayrıca törede yapılması düşünülen değişiklikler tartışılırdı.25

Görüldüğü gibi, ilk iki kurultayın, hukuk kuralı hazırlanmasında ya da mevcut törede bazı değişiklikler yapılmasında rolü bulunmaktadır.
Üçüncü kurultay toplantısı ise Sonbahar’da, Eylül ayında yapılan “Savaş ve Sayım Kurultayı” idi. Yine dinî törenlerin yapılıp kurbanların kesildiği bu kurultayda asker ve at sayımları yapılır, onların savaş kabiliyetleri tespit edilir, savaşa dair konular konuşulur, askerî talim ve manevralar yapılırdı.26 Bu hazırlıkların yapılmasının nedeni, artık savaş zamanının gelmesidir; zira yerleşik ulusların ambarları dolmuştur.27

Kurultayların kağanın aldığı kararları denetleyici bir rol de üstlenerek kağanın egemenliğine bir sınır teşkil ettiği düşünülmektedir. Ünlü Göktürk hükümdarı Bilge Kağan’ın Göktürk şehirlerinin surlarla çevrilmesi ve Budizm ile Taoizm’in öğrenilmesi yolundaki iki teklifinin kurultay tarafından kabul edilmemiş olması bu konuda önemli bir örnektir.28

Kurultayların önemli bir görevi de, Gök-Tanrı tarafından kut (egemenlik gücü) verildiğine inanılan ailenin üyeleri arasından yapılan kağan seçimi işiydi.29 Eğer vefat eden kağanın ailesinden yeni kağan seçilebilecek hiç kimse kalmamış ise, kurultayın yeni bir bey ya da kahramanı kağan olarak seçebilmesi mümkündü.

Ayrıca, bir savaşın kaybına neden olan, kağanlık görevinde başarı sağlayamayan, halkına refah temin edemeyen, kanunlara ve töreye aykırı hareket eden kağanın diğer hükümdar adaylarının veya kabile reislerinin çabalarıyla görevinden uzaklaştırılabilmesi, hatta öldürülebilmesi mümkündü.30
Bunun tipik örneği Göktürk tarihinden verilebilir. 692 yılında Kutluk Kağan’ın ölümüyle boşalan kağanlık tahtına oturan Kapgan Kağan, 24 yıl süren kağanlığı süresince Göktürk Devleti’ni her yönden geliştirmiş, Orta-Asya’yı tamamen Göktürk hakimiyeti altına almış ve devleti dönemin en güçlü devleti haline getirmiştir. “Kapgan” unvanının “Fatih” anlamına gelmesi de zaten bu yüzdendir. Çin’i en fazla korkutan, en çok zafer elde eden Göktürk Kağanı olarak Kapgan Kağan’ın sert ve kararlı yönetimi, bir süre sonra ülke içinde çeşitli huzursuzluklara neden olmuş ve ülke içinde, bazen fetihleri de engelleyen isyanlar çıkmıştır. Bu arada Çin İmparatorları da Göktürk Devleti’ni zayıf tutmak için asi kabilelere sürekli destekte bulunmuş, onlara çeşitli hediyeler sunmuş ve bazı Çin unvanlarını bile vermekten çekinmemişlerdir. Sonunda Kapgan Kağan’ın asi bir kabile olan Bayırkular’ın şefi tarafından öldürüldüğü anlaşılmaktadır. Onun ölümünden sonra, Göktürk tahtına, atadığı oğlu İnel geçtiyse de, Kutluk Kağan’ın küçük oğlu Kül Tegin amcasının bu atamasını tanımamış. İnel ve ailesini tümden ortadan kaldırarak ağabeyi Bilge Şad’ı kağan olarak tahta geçirmiştir.31



Törenin oluşmasında karşımıza çıkan üçüncü kaynak Yosun’dur. Toplum içinde geleneksel olarak, yavaş yavaş ve kendiliğinden oluşan kurallar, kağanın kabul ettiği nispette Türk Töresi’nden sayılırdı.32 Eski Türklerde, özel hukuka ait kurallar, özellikle de Şahıs, Aile ve Miras Hukuku kuralları bu şekilde oluşmuştur.33 Yine, dinle alâkalı konularda da yosun hukukunun uygulandığı görülmektedir. 34

Töre her ne suretle ortaya çıkmış olursa olsun, tüm toplumu, hatta hükümdarı da bağlayıcı objektif hukuk kuralları toplamıdır.35 Orhun Yazıtları’nda töresiz bir devlet düzeninin düşünülemeyeceğinden söz edilmektedir. Nitekim, Bilge Kağan “… Ben tahta çıktıktan sonra bunca önemli yasayı dünyanın dört bucağındaki halka verdim”36 sözleriyle bu gerçeği dile getirmiştir.

Aynı anlayışı Kutadgu Bilig’de de bulabilmek mümkündür. Bu ünlü eserin yaratıcısı Yusuf Has Hâcip “Devlet silâhla kurulur, ancak kalem ve yasayla yönetilir”37 demek suretiyle bu gerçeğin altını çizmiş bulunmaktadır.KAYNAKÇA:
*Yrd. Doç. Dr. Aybars PAMİR – ORTA ASYA TÜRK HUKUKUNDA “TÖRE” KAVRAMI
8 ARSLAN, Mahmut; Eski Türk Devlet Anlayışı ve Çifte Hükümdarlık Meselesi, Fırat Üniversitesi Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, Elazığ, 1990, s. 226.
9 VILH. THOMSEN; Çözülmüş Orhun Yazıtları, Çev. Vedat KÖKEN, Ankara, 1993, s. 158.
Bilge Kağan’ın bu sözü bir yandan kağanların hukuk kuralı koyma görevinin önemini vurgulamakta, bir yandan da eski Türklerdeki dünya egemenliği anlayışının altını çizmektedir. Türkler Gök-Tanrı’nın yalnızca kendi uluslarını koruduğuna ve bütün dünyaya egemen kıldığına inanmaktaydılar. Orhun Yazıtları’nda geçen “Yukarıda mavi gök, aşağıda yağız yer yaratıldıkta, ikisi arasında insanoğlu yaratılmış. İnsanoğlunun üzerinde atalarım Bumin Kağan ve İstemi Kağan tahta oturmuş” (bkz. THOMSEN; a.g.e., s. 88) sözleri, insan ırkları ve ülkeleri arasında herhangi bir ayrım yapılmaksızın bütün yeryüzü topluluklarının ve topraklarının sadece Türk kağanlarının yönetimine verildiği inancını ortaya koymaktadır. Yine “Gök-Tanrı istediği için tahta oturdum ve dört yandaki ulusları düzene soktum” (bkz. THOMSEN, a.g.e., s. 110.) ve “Gündoğusundan Günbatısına kadar bütün kavimler bana baş eğerler.” (bkz. THOMSEN; a.g.e., s. 124.) sözleri ile de anlatılmak istenen şey aynıdır.
Oğuz Kağan Destanı’nda da konuyla ilgili olarak şu satırlara rastlanmaktadır: “Ben Uygurların kağanıyım ve yeryüzünün dört köşesinin kağanı olsam gerektir.” Bu destana göre Oğuz Kağan gökten gelmiş ve gene kendisi gibi gökten inen bir kız ile evlenmiştir. Oğuz tahta çıkıp kağanlığını ilân ettikten sonra, dört tarafta bulunan bütün kavimlere elçiler göndererek “Ben artık bütün dünyanın kağanıyım” demiş ve hepsini kendisine baş eğmeye ve bağlılığa çağırmıştır. (bkz. ARSLAN; a.g.m., s. 229.)
Yusuf Has Hacip ise, Kutadgu Bilig adlı ünlü eserinde “Büyük Tavgaç Buğra Han dünyaya egemen oldu; adı kutlu olsun. Tanrı onu iki cihanda aziz etsin” (Yusuf HAS HACİP; Kutadgu Bilig, Çev. Reşit Rahmeti Arat, Ankara, 1991, B. 86.) şeklindeki sözleriyle, eski Türk geleneği olan dünya egemenliği idealini ortaya koymuştur.
Dünya egemenliği ideali ve inancı, Gök-Tanrı’nın Türkleri koruması ve onları başka uluslara üstün kılması prensibi ile birleşerek, Türklerde ulus olma bilincinin erken uyanmasında rol oynamıştır, denilebilir.
10 ARSLAN; a.g.m., s. 225.
11 THOMSEN; a.g.e., s. 16.
12 THOMSEN; a.g.e., s. 1.
13 THOMSEN; a.g.e., s. 2,3.
14 Kutadgu Bilig; B. 4009.
15 Kutadgu Bilig; B. 5241.
16 Kutadgu Bilig; B. 5245.
17 Kutadgu Bilig; B. 5246.
18 Kutadgu Bilig; B. 5285.
19 Kutadgu Bilig; B. 5288.
20 Kutadgu Bilig; B. 830.
21 Kutadgu Bilig; B. 2032 – 2034 – 2036.
22 THOMSEN; a.g.e., s. 90.
23 ARSAL, Sadri Maksudi; Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul, 1947, s. 204.
24 ÖGEL, Bahaeddin; Devlet Meclisi ve Kurultay, C. II, Ankara, 2002, s. 875.
25 AYDIN, M. Akif; Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, 1999, s. 13.
26 ÖGEL; Devlet Meclisi ve Kurultay, s. 875. – ARSAL; a.g.e., s. 204.
27 ÜÇOK – MUMCU – BOZKURT; a.g.e., s. 23.
28 KAFESOĞLU, İbrahim; Eski Türklerde Devlet Meclisi – Toy, Birinci Millî Türkoloji Kongresi, İstanbul, 1980, s. 206.
29 Bu görevin Sonbahar’da toplanan Kurultay’da gerçekleştiğine dair ayrıntılı bilgi için bkz. KOCA, Saim; Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilâtı, C. II, Ankara, 2002, s. 832.
30 CİN – AKGÜNDÜZ ; a.g.e., s. 40, 41.31 Kapgan Kağan’ın hükümdarlığı, kağanlığı sırasındaki başarıları ve tahttan düşüşü ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. TAŞAĞIL, Ahmet; Kapgan Kağan, Belleten, C. LVII, S. 218, Nisan 1993, s. 51 vd.
32 İNALCIK, Halil; Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, İstanbul, 2000,s.21
33 AYDIN; a.g.e., s. 15.
34 ARSAL; a.g.e., s. 288.
35 ARSLAN; a.g.m., s. 226 – İNALCIK; a.g.e., s. 21.