227- se’âdet-i ebediyye kitâbinda adi geçenlerin hâl tercemeleri

Islâmın son halîfesi Vahîdeddîn hâna Ankaradan gönderdigi igrenç tehdîd mektûbları
ile halîfeyi Istanbulu terke mecbûr etdigini, Cumhûriyyet gazetesinde nesr etdigi
hâtırâtında yazmakdadır. Ingiliz askerleri, halîfeyi yatagından kaldırarak, harb
gemisi ile, Malta adasına götürdü. Vahîdeddîn hân 1344 [m. 1926]de vefât etdi. Yahyâ
Gâlib 1359 [m. 1940] da öldü. Eyyûbde, Bahâriyyededir.
Hâcı Bayram-ı Velînin talebesi Ömer Sekînînin talebesi Hızır Dede, Üftâde efendiye
rûhsat verdi. Bunun talebesi de, Hüdâyî Azîz Mahmûd efendidir.
(Usâkî) yolunun reîsi Hasen Hüsâmeddîn efendidir. Buhârâda seyyid Ahmed-
i Semerkandîden feyz aldı. Usakda yerlesdigi için Usâkî denildi. 1003 [m.
1594] de Konyada vefât etdi. (Ticânî) yolu, Afrikanın batısında yayılmısdır. Ticânî
ismine bakınız! 50, 94, 312, 686, 689, 848, 958, 1011, 1016, 1063, 1090, 1091,
1094, 1119, 1156, 1171, 1172.
203 — CÜVEYRIYYE “radıyallahü anhâ”: Benî Mustalak kabîlesi reîsi olan
Hârisin kızı idi. Hicretin besinci senesinde yapılan (Müreysi’) gazvesinde esîr
alınmısdı. Amcasının oglu olan zevci muhârebede katl edildi. Yirmi yasında, çok
hasnâ idi. Cüveyriyye satılıga çıkarıldıkda, bir rivâyetde babası satın almak için Medîneye
bir sürü deve getirdi. Iki a’lâ deveye kıyamayıp sehr dısında sakladı. Resûl
“aleyhisselâm”, filân yerde sakladıgın iki deveyi de getir dedi. Hâris, sasırıp,
iki oglu ve dahâ nice kimse ile îmân etdi. Resûl “aleyhisselâm” develeri alıp, kızını
geri verdi. Kız da îmâna geldi. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, Cüveyriyyeyi
babasından isteyip nikâh buyurdu. Hicretin ellialtı 56 [m. 675] senesinde
vefât etdi. 381, 1106.
204 — DAHHÂK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dahhâk bin Kays, Tâbi’îndendir.
Cemel harbine karısmadı. Sıffînde hazret-i Alî ile birlikde idi. Hazret-i Mu’âviyenin
huzûrunda pek acı konusdugu hâlde, hazret-i Mu’âviye, riâyeti ve hurmeti bırakmayıp,
buna yine ihsân ederdi. 37 [m. 657] senesinde, yetmis yaslarında vefât
etdi. Semerkandın fethinde bir gözü sakatlandı. Tefsîr sâhibi Dahhâk-i Belhî 102
de vefât etdi. 391, 537, 1008.
205 — DALTON: Ingiliz fizikcisi ve kimyâgeridir. 1179 [m. 1766] da tevellüd,
1260 [m. 1844] da vefât etdi. 967.
206 — DANYAL “aleyhisselâm”: Hazret-i Dâvüd evlâdından bir Peygamberdir.
Mîlâddan [606] sene önce Bâbile götürülüp, Buhtunnasar serâyında büyüdü.
1083.
207 — DÂRÂ: Eski Îrânın Kiyâniyân sâhlarının dokuzuncusu ve sonuncusudur.
Mîlâddan önce [342] den [330] senesine kadar hükm sürdü. Erbilde Iskendere maglûb
olup kaçarken öldü. Sonra Iskâniyân, dahâ sonra Sâsâniyân devletleri kurulmusdur.
1123.
208 — DÂRE KUTNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Ömer, hadîs âlimidir.
306 [m. 918] senesinde Bagdâdda Dâre kutnda tevellüd, 385 [m. 995] de vefât
etdi. (Sünen) kitâbı meshûrdur. 424, 1025.
209 — DÂRIMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdüllah bin Abdürrahmân hâfız
Ebû Muhammed, 181 [m. 798] de Semerkandda tevellüd, 255 [m. 869] de vefât etdi.
Hadîs âlimidir. (Müsned) adındaki kitâbı çok kıymetlidir. 61, 424, 465.
210 — DARWIN: Ingiliz tabî’iyyecisidir. 1224 [m. 1809] de dogdu. 1299 [m. 1882]
da öldü. 81, 540, 1041.
211 — DAVENPORT: John Davenport. Ondokuzuncu asrın sonunda yasamıs
olan lord Davenport, Ingiliz müstesriklerindendir. (Hazret-i Muhammed ve
Kur’ân-ı kerîm) adındaki ingilizce kitâbı, önce Londrada, sonra birkaç kerre de
Hindistânda basılmısdır. 1346 [m. 1928] da Ömer Rızâ tarafından türkcesi nesr
edilmisdir. [m. 1966] sonunda türkcesi latin harfleri ile basılmısdır. Misyonerlerin
[m. 1925] de çıkardıkları (The Islamic World Today) ya’nî (Bugünkü islâm âlemi)
adındaki kitâbın yirminci faslında Davenport ve kitâbı hakkında genis bilgi
vardır. 534.
212 — DÂVÜD “aleyhisselâm”: Hem Nebî, hem sultân idi. Mîlâddan [1086] sene
önce Kudüsde tevellüd, [1016] sene önce orada vefât etdi. Kumandanlarından
Urya, muhârebede öldürülünce bunun zevcesini alıp, bundan Süleymân “aleyhisselâm”
tevellüd etdi. Çok güzel ve te’sîrli sesi vardı. Kendisine ibrânî dilinde
(Zebûr) kitâbı geldi. 381, 479, 482, 545, 677, 699, 787, 1082, 1088, 1130, 1135,
1172, 1182, 1189.
213 — DÂVÜD BIN SÜLEYMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâlid-i Bagdâdînin
talebelerindendir. 1222 [m. 1807] de Bagdâdda tevellüd, 1299 [m. 1881] da
orada vefât etdi. Onsekiz sene Mekkede kaldı. (Minhat-ül-vehbiyye fî reddil-
Vehhâbiyye) kitâbı [1305] de Bombayda ve [1389] da Istanbulda basıldı. Arabîdir.
Türkcesi (Kıyâmet ve Âhıret) kitâbının (Müslimâna nasîhat) kısmındadır. 453.
214 — DÂVÜD-I TÂÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Süleymân Dâvüd bin
Nasîr, Hanefî fıkh âlimi ve çok zâhid idi. Horâsânlıdır. Imâm-ı a’zamın talebesi ve
Habîb-i Acemînin halîfesi idi. 165 [m. 781] de vefât etdi. 211, 1087, 1103.
215 — DÂVÜD-I ZÂHIRÎ: Dörtyüzkırkbesinci [445] sırada Ibni Hazm ismine
bakınız!
216 — DEBBÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Zeyd Ubeydüllah bin Ömer,
Buhârânın meshûr yedi kâdîsından biridir. Debbûs, Semerkandda bir kasabadır.
Hanefî fıkh âlimlerindendir. 432 [m. 1039] de Buhârâda vefât etdi. (Te’sîs) fıkh kitâbı
Mısrda basılmısdır. (Esrâr fil-üsûl-i vel-fürû’) kitâbı, (Hazâne) fetvâ kitâbı ve
imâm-ı Muhammedin (Câmi’ul-kebîr)ine serhı vardır. 308
217 — DEMÎRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kemâleddîn Muhammed bin Îsâ,
Mısr Sâfi’î âlimlerindendir. [742] de tevellüd, 808 [m. 1405] de vefât etdi. (Hayâtül-
hayvân) kitâbı Beyrutda (Mektebe-tül-ticârî)de satılmakdadır. Iki cilddir. Kenârında
Zekeriyyâ Kazvînînin (Acâib-ül-mahlûkât) kitâbı vardır. 418, 741.
218 — DERVÎS MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir.
Rûh ilmlerinin mütehassısı idi. Dayısı Muhammed Zâhid hazretlerinden
feyz aldı. Dayısının vefâtından sonra, bu da Semerkandda dalâlet ve bid’atleri
yok etdi. Önce onbes sene zühd ve riyâzetle, zikr ve fikrle çalısdı. Sonra Hızır
aleyhisselâmın tavsiyesi ile hâce Muhammed Zâhid hazretlerinin sohbetine kavusup
kemâle erdi. Çok Velî yetisdirdi. Hicretin dokuzyüzyetmis 970 [m. 1562] senesinde
Mâverâünnehrde Büster nâhiyesinin Dasferâr köyünde vefât etdi. Silsile-
i aliyyenin yirminci ferd-i kâmilidir. 969, 1148.
219 — DEYLEMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sehrdâr bin Ebû Sücâ’ Sîreveyh
[483] de Hemedânda tevellüd, 558 [m. 1163] senesinde vefât etdi. Ebû Nasr Deylemî,
hadîs âlimidir. (Müsned-ül-firdevs) kitâbı meshûrdur. 89, 419, 420, 452, 465,
476, 1010.
220 — DIHYE-I KELBÎ: Geç îmâna geldi. Zengin tüccâr idi. Müslimân olmadan
önce de Resûlullahı sever, uzakdan geldikce hediyye getirirdi. Müslimân
olunca, Resûlullah çok sevindi. Iyi rumca bilirdi. Rum devletine sefîr olarak gönderildi.
Yermük ve Sâm savaslarında bulundu. 50 [m. 670] senesinde vefât etdi. 376.
221 — DIOSKORÜS: Iskenderiyye patrîki idi. [m. 451] senesinde Kadıköyünde
toplanan besinci meclisde, fikrleri red edildi. Fikrlerine (Monofisiyye) veyâ
(Ya’kûbiyye) denir. 490.
222 — DIRÂR: Mısrda, Fâtımîler zemânında bulunan bir yehûdî dönmesidir.
Halîfe Hâkimi aldatdı. Islâmiyyeti yıkmaga ugrasdı. Bunun ve talebesi Hamzanın
yolunda olanlara (Derezî) veyâ (Dürzî) denir. 487, 740, 1104.
223 — DRAPER: William Draper, hıristiyan dînine düsmânlıgı ile meshûr ingilizdir.
1226 [m. 1811] da tevellüd ve 1299 [m. 1881] da vefât etdi. 537.
224 — EBÛ ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Mûsâ
bin Nu’mân Merâkisî Tilimsânî, tesavvuf büyüklerindendir. Mâlikîdir. 683 [m. 1284]
de vefât etdi. (Misbâh-uz-zulâm) kitâbı çok kıymetlidir. 458.
– 1089 – Se’âdet-i Ebediyye 3-F:69
225 — EBÛ ALÎ DEKKAK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı, Hasen bin Muhammeddir.
Ebül-Kâsım Kuseyrînin kayın pederi ve üstâdı idi. 405 [m. 1014] senesinde
Nîsâpûrda vefât etdi. 265.
226 — EBÛ ALÎ FÂRMEDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı Fadl bin Muhammeddir.
Ebül-Kâsım Kuseyrînin talebesi ve Ebül-Kâsım Gürgânî ile Ebül-
Hasen Harkânînin halîfesidir. Ebül Kâsım da, Ebû Osmân-ı Magribînin, bu da Cüneyd-
i Bagdâdînin halîfesidir. Rûh ilmlerinin mütehassısı idi. Ebû Sa’îd-i Ebül-Hayr
hazretlerinden de feyz aldı. Zâhir ilmlerinde derin âlim idi. Imâm-ı Gazâlînin ve Yûsüf-
i Hemedânînin mürsididir. Dörtyüzotuzdörtde [434] tevellüd ve dörtyüzyetmisyedide
477 [m. 1085] Meshedde, ya’nî Tusda vefât etdi. 969, 1193.
227 — EBÛ BEKR BIN ALÎ HADDÂD-I YEMENÎ “rahmetullahi teâlâ
aleyh”: Hanefîdir. 800 [m. 1397] senesinde vefât etdi. (Kudûrî Muhtasarı)nı serh
etdi. Bu serhı üç cild olup, (Sirâc-ül-vehhâc) adını vermisdir. Bunu ihtisâr ederek
(Cevheretün-neyyire) demisdir. Ibrâhîm Ibnül-Lakânînin ilm-i kelâmda yazdıgı
(Cevhere-tüt-tevhîd) baskadır. Ibrâhîm Lakânî Mâlikî kelâm âlimi ve büyük Velî
olup, 1041 [m. 1632] senesinde vefât etmisdir. Abdülganî ganîmî Meydânînin (Ellübâb)
ismindeki Kudûrî serhı meshûrdur. Ibni Âbidînin talebesi olup, 1274 [m.
1857] de vefât etmisdir.
228 — EBÛ BEKR-I BÂKILLÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî Muhammed
bin Tayyib, Basrada tevellüd, 403 [m. 1013] de Bagdâdda vefât etdi. Kelâm
âlimi idi. Es’arî mezhebinde idi. Ilmi ve zekâsı çok idi. Istanbula elçi gönderildi.
Çok kıymetli eserleri vardı. 431.
229 — EBÛ BEKR-I BELHÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hamîdeddîn-i Belhî,
Belh kâdîsı idi. Babası, Ömer bin Mahmûddur. 559 [m. 1165] senesinde vefât etdi.
Fârisî (Makâmât) kitâbı meshûrdur. 578, 885.
230 — EBÛ BEKR-I SIDDÎK “radıyallahü anh”: Adı Abdüllah bin Ebû Kuhâfe
bin Âmir bin Amr bin Kâ’b bin Sa’d bin Teym bin Mürredir. Ilk îmâna gelen
hür adamdır. Büyük tüccâr idi. Bütün malını, evini, barkını Resûlullah ugruna verdi.
Gençlikde de arkadas idiler. Müslimânların birinci halîfesidir. Resûlullah “sallallahü
aleyhi ve sellem” âhırete tesrîf edince, Mekkeden ve Medîneden ve Tâifden
baska, bütün Arabistân mürted oldu. Halîfe, önce Medîneye yakın dört kabîle
üzerine yürüyüp, bunları itâ’ate getirdi. Sonra, onbir kabîleye bölükler gönderdi.
Bunlardan Ikrime emrindeki asker, Yemâmede, Müseylemenin kırkbin askerine
karsı gelemedi. Halîfe, Hâlid bin Velîdi imdâda gönderdi. Hâlid, Talîha ve Sücâh
ve Mâlik bin Nüveyreyi perîsan edip Medîneye dönmüsdü. Yemâmede de büyük
zafer kazandı. Yirmibin mürted öldürdü. Iki bine yakın müslimân sehîd oldu.
Amr ibni Âs da, Huzâ’a kabîlesini îmâna getirdi. Alâ bin Hadremî, Bahreynde çetin
muhârebeler yapıp mürtedleri dagıtdı. Huzeyfe ve Arfece ve Ikrime, Ummân
ve Bahreynde birlesip, mürtedleri bozdular. Onbin mürted öldürdüler. Halîfe, Hâlid
bin Velîdi Irâk tarafına gönderdi. Hîreden yüzbin altın cizye aldı. Hürmüz kumandasındaki
Îrân ordusunu bozdu. Basrada otuzbin kisilik orduyu perîsan etdi.
Imdâda gelen büyük ordudan yetmis bin kâfir öldürüldü. Sonra, çesidli muhârebelerle,
büyük sehrler aldı. Halîfe, Medînede ordu toplayıp, Ebû Ubeyde kumandasında
Sâm tarafına, Amr ibni Âsı da Filistine gönderdi. Sonra Yezîd bin Ebû
Süfyânı Sâma yardımcı gönderdi. Sonra asker toplayıp, hazret-i Mu’âviye kumandasında,
kardesi Yezîde yardıma gönderdi. Hâlid bin Velîdi de, Irâkdan Sâma
gönderdi. Hâlid, askerin bir kısmını Müsennâya bırakıp, birçok muhârebe ve zaferlerle
Sûriyeye geldi. Islâm askerleri birleserek (Ecnâdeyn)de büyük rum ordusunu
yendiler. Sonra, (Yermük)de kırkaltı bin islâm askeri, Herakliüsün ikiyüzkırk
bin askeri ile uzun ve çok çetin savaslar yapıp gâlib geldi. Yüzbinden ziyâde rum
askeri öldürüldü. Üçbin müslimân sehîd oldu. Bu muhârebede islâm kadınları da
harb etdi. Baskumandan Hâlid bin Velîdin ve tümen komutanı Ikrimenin sasıla-
cak kahramanlıkları görüldü. Bütün bu zaferler, halîfenin cesâreti, dehâsı ve güzel
idâresi ve bereketi ile oldu. Yermük savası yapılırken, halîfe Medînede vefât
etdi.
Hazret-i Ebû Bekr, Asere-i mübesserenin birincisidir. Peygamberlerden sonra,
bütün insanların en üstünüdür. Bütün gazâlarda bulundu. Âyet-i kerîmeler ile
medh olundu. Kur’ân-ı kerîmi kitâb hâlinde ilk toplıyan budur. 13 [m. 634] senesinin
Cemâzil-âhır yirmisekizinci salı gecesi, altmısüç yasında vefât etdi. Resûlullahın
yanındadır. Beyâz idi. Yüzü ve gögdesi za’îf, yanakları üstünde sakalları az,
gözleri çukurca, alnı yumruca idi. 44, 45, 59, 60, 89, 98, 108, 109, 114, 210, 249, 252,
307, 349, 354, 355, 379, 380, 381, 442, 447, 452, 473, 480, 503, 506, 507, 508, 509, 510,
511, 514, 516, 607, 621, 684, 686, 689, 694, 752, 802, 858, 909, 913, 920, 921, 923, 942,
952, 969, 1013, 1014, 1034, 1035, 1051, 1064, 1065, 1066, 1073, 1078, 1083, 1087, 1098,
1126, 1129, 1138, 1144, 1152, 1158, 1160, 1163, 1168, 1180, 1182, 1186.
231 — EBÛ BEKR-I SIBLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir.
Adı Ca’fer bin Yûnüsdür. 247 [m. 861] de Samrâda tevellüd, 334 [m. 945]
de Bagdâdda vefât etdi. Mâlikî idi. Cüneyd-i Bagdâdînin talebelerindendir. 50, 60,
109, 1087.
232 — EBÛ BERZE “radıyallahü anh”: Adı Fadl bin Muhammed Eslemîdir.
Eshâb-ı kirâmdandır. Gazâlarda bulundu. Hazret-i Alî ile birlikde hâricîlerle
harb etdi. Horasanda, çok yaslı iken vefât etdi. 640.
233 — EBÛ CA’FER “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Haddâd denir. Cüneyd-i
Bagdâdînin hocalarından idi. 686.
234 — EBÛ CA’FER-I MENSÛR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası, Muhammed
bin Alî bin Abdüllah bin Abbâsdır. Abbâsî hükümdârlarının ikincisi, islâm
halîfelerinin yirmibirincisidir. [95] senesinde tevellüd, 158 [m. 775] senesinde
Mekkede vefât etdi. [136] da, kardesi Abdüllah ölünce, halîfe oldu. [137] de, devletin
kurucusu olan Ebâ Müslimi öldürdü. [145] de Bagdâd sehrini yapdı. 441, 444,
1092, 1106.
235 — EBÛ CEHL: Adı Amr bin Hisâm bin Mugîre bin Abdüllah bin Amr bin
Mahzûmdur. Ebû Hakem ve Ibni Hanzala da denir. Islâmiyyetin en azılı düsmanı
idi. Bedr gazâsında yetmis yasında iken öldürüldü. 376, 509, 513, 1051, 1074, 1081,
1104, 1188.
236 — EBÛ DÂVÜD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzotuzdördüncü [834]
sırada, Sicstânî ismine bakınız! 164.
237 — EBÜDDERDÂ “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdandır. Hazrec kabîlesindendir.
Bedrden sonraki gazâlarda bulundu. 33 [m. 653] senesinde Sâmda vefât
etdi. 694.
238 — EBÛ DÜCÂNE “radıyallahü anh”: Hazrec kabîlesindendir. Bedr ve
Uhud gazâlarında ve Yemâme cenginde çok kahramanlık yapdı. 11 senesinde, Hâlid
bin Velîdin idâresinde, Müseylemetül-kezzâb ile yapılan Yemâme cenginde sehîd
oldu. Bu cengde müslimânlardan iki bin, mürtedlerden yirmi binden ziyâde telef
oldu. 740, 1152.
239 — EBÛ EYYÛB-I ENSÂRÎ “radıyallahü anh”: Hâlid bin Zeyddir. Eshâb-
ı kirâmın büyüklerindendir. Resûlullah Medîneye hicret edince, bunun
evinde yedi ay müsâfir oldu. Bütün gazâlarda bulundu. Yüzelli hadîs-i serîf bildirmisdir.
50 [m. 670] de, Süfyân bin Avf emrinde Istanbula gelen ve içlerinde
Yezîdin de bulundugu asker arasında otuzüç Sahâbî vardı. Bunlardan hazret-i
Hâlid dizanteriden vefât etdi. Fâtih sultân Muhammedin hocalarından Aksemseddîn
efendi kabrini kesf etdi. Üzerine güzel türbe ile bir câmi’ yapıldı. Ramezânlarda
câmi’lere mahya kurulması emr olununca, 1136 [m. 1723] da uzun iki
minâre yapıldı. (Mir’at-ülharemeyn) sekizyüzikinci sahîfede diyor ki, (Çifte minâreli
câmi’lere mahya kurulması, sultân üçüncü Ahmed hân devrinde oniki sene
kadar sadr-ı a’zamlık yapmıs olan dâmâd Ibrâhîm pâsanın 1132 [m. 1719] senesinde
ihdas eyledigi bid’atdir.) Eyyûb sultân câmi’i, üçüncü Selîm hân tarafından
1215 [m. 1800] de yeniden yapıldı. Ilk Cum’a nemâzında sultân da bulundu.
Câmi’in son ta’mîrini 1380 [m. 1960] de basvekîl sehîd Adnan Menderes yapdırmısdır.
Türbenin son ta’mîrini ikinci Mahmûd hân yapdırmısdır. Sanduka üzerindeki
yazılar, sultânın el yazısıdır. Türbede asılı levhadaki iki beyti üçüncü Selîm
hân söylemis, Yesârîzâde yazmısdır. Naks-i kadem-i Peygamberî, Birinci Mahmûd
hânın emri ile 1044 [m. 1634] de serâydan türbeye getirildi. Türbe civârındaki
kabrler, (Hadîkat-ül-cevâmi’) de uzun yazılıdır. 333, 1074, 1079, 1105, 1131.
240 — EBÛ EYYÛB-I SAHTIYÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr-il
Basrî, Tâbi’înin büyüklerinden ve fıkh âlimlerindendir. Çok kerâmetleri görüldü.
Basrada deri satardı. Yüzotuzbir 131 [m. 748] senesinde tâ’ûndan, altmısbes yasında
vefât etdi. 211, 1098.
241 — EBÛ EYYÛB-I SÜLEYMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Medîne-i
münevverede bulunan yedi büyük âlimlerden biridir. 104 [m. 722] de vefât etdi. 66.
242 — EBÛ HANÎFE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı a’zam Nu’mân bin Sâbit,
Islâm âlimlerinin en büyüklerindendir. 80 [m. 699] senesinde Kûfede tevellüd,
150 [m. 767] de Bagdâdda sehîd edildi. Ikinci Abbâsî halîfesi Ebû Ca’fer Mensûr
zâlim idi. Imâmı, hergün on sopa artdırarak, zındanda dögdürdü. Sopa adedi yüz
oldugu gün, Imâm yıkıldı. Yatarken agzına zehr akıtdılar, sehîd oldu. Fıkh bilgilerini,
Ehl-i sünnet i’tikâdını topladı. Yüzlerce talebesine ögretip, kitâblara geçirilmesine
sebeb oldu. Müslimânlar tarafından kâgıd i’mâli bunun zemânında basladı.
22, 23, 49, 50, 59, 95, 106, 114, 115, 120, 125, 126, 133, 134, 136, 137, 144, 149,
155, 176, 178, 179, 194, 215, 223, 228, 229, 231, 234, 244, 258, 260, 268, 270, 271, 273,
294, 303, 304, 307, 318, 321, 322, 324, 339, 349, 352, 388, 393, 408, 435, (437), 439,
440, 441, 442, 443, 444, 451, 455, 457, 466, 467, 470, 490, 491, 503, 513, 574, 575, 595,
611, 619, 621, 625, 626, 637, 701, 738, 770, 792, 801, 803, 828, 830, 840, 844, 849, 858,
868, 869, 880, 893, 894, 897, 980, 1007, 1077, 1084, 1089, 1094, 1097, 1106, 1107, 1108,
1119, 1127, 1142, 1147, 1156, 1175, 1191, 1193, 1194, 1198.
243 — EBÛ HASEN-I SÜBKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Abdülkâfî hâfız
Takıyyüddîn Sübkî, 683 [m. 1284] de Mısrda Sübk kasabasında tevellüd, 756 [m.
1355] da Kâhirede vefât etdi. Tâc-üddîn-i Iskenderînin talebesidir. Mısrda ve Sâmda
Sâfi’î âlimlerinin reîsi idi. Sâmda kâdıl-kudât ya’nî temyîz reîsi iken imâm-ı Nevevînin
evini ziyâret etdigi zemân, Nevevînin mubârek ayakları basmısdır diyerek
halılara yüzünü, sakalını sürmüsdü. Yüzelliden fazla kitâb yazdı. Ibni Teymiyyeye
çok nasîhat etdi. Ona reddiyye olan kitâblarından (Sifâ-üs-sikâm), Beyrutda (Dârül-
âfâk-ı Cedîde) kitâbevi tarafından ve ofset yolu ile Istanbulda yeniden basılmısdır.
Oglu Abdülvehhâb Tâc-üddîn-i Sübkî, Sâfi’î âlimlerinden olup, 771 [m. 1370]
de Sâmda vefât etmisdir. 136, 341, 348, 360, 448, 450, 454, 458, 496, 498, 499, 1117,
1156, 1181.
244 — EBÛ HÂTIM-I TEMÎMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dörtyüzkırkaltıncı
[446] sırada Ibni Hibbân ismine bakınız!
245 — EBÛ HÜREYRE “radıyallahü anh”: Adı Abdürrahmândır. Hayberde
müslimân oldu. Hazret-i Ömer zemânında Bahreyn vâlîsi, hazret-i Osmân zemânında
Mekke kâdîsi ve hazret-i Mu’âviye zemânında Medîne vâlîsi oldu. 57 [m. 676] senesinde,
yetmissekiz yasında Medînede vefât etdi. Abdüllah bin Ömerden sonra, en
çok hadîs bilen budur. 99, 289, 313, 350, 383, 415, 419, 449, 644, 727, 786, 1009, 1066.
246 — EBÛ HUZEYFE BIN UTBE “radıyallahü anh”: Babası Utbe bin Rebî’a
bin Abd-i Sems, Bedr gazâsında Kureys ordusunun kumandanlarından idi. Ut-
be, kardesi Seybe ve oglu Velîd ile birlikde katl edilmisdi. Ebû Huzeyfe ise ilk îmâna
gelenlerdendir. Gazâların çogunda bulundu. Bedr gazâsında, babası Utbeye ve
kardesi Velîde karsı harb etdi. Yemâme harbinde ellidört yasında sehîd olundu.
Uzun boylu, beyâz, çok güzeldi. Utbe ismine bakınız! 506, 1152, 1185, 1188.
247 — EBÛ ISHAK GÜLÂBÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Muhammed
bin Ibrâhîm Buhârî Gülâbâdî, Sôfiyye-i aliyyedendir. 380 [m. 990] senesinde
vefât etdi. (Te’arrüf) kitâbı çok kıymetlidir. Ismâ’îl bin Muhammed tarafından
yapılan fârisî serhi 1330 [m. 1912] de Lüknovda basılmısdır. Sârih 434 [m. 1042]
de vefât etmisdir. 1388 [m. 1969] de Câmi’ul-ezherde basılmısdır. 927, 928, 963.
248 — EBÛ ISHAK SÎRÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ibrâhîm bin Alî, Sâfi’î
fıkh âlimlerindendir. 476 [m. 1082] da Bagdâdda vefât etdi. Ebû Ishak Ibrâhîm Isferâînî
418 [m. 1026] de Nisâpûrda vefât etdi. (El-Mühezzeb) kitâbı meshûrdur. 1193.
249 — EBÛ KATÂDE “radıyallahü anh”: Ensâr-ı kirâmdan olup, süvârilerden
idi. 45 [m. 665] de yetmis yasında, Medînede veyâ Kûfede vefât etdi. 991.
250 — EBÛ KEBSE “radıyallahü anh”: Ensâr-i kirâmdan idi. 641.
251 — EBÜL ABBÂS-I MÜRSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Ömeril-
ensârî, Mâlikî olup, zemânının kutbu idi. Ebül-Hasen-i Sâzilînin halîfesi ve
Tâc-üddîn-i Iskenderî ile Imâm-ı Busayrînin ve Abdüllah-i Isfehânînin mürsidleridir.
686 [m. 1287] da Iskenderiyyede vefât etdi. 386, 419, 1084, 1181.
252 — EBÜL-BEKÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyh-ül-islâm idi. Tütün günâh
degildir derdi. Ebülbekâ Muhammed bin Ahmed bin Diyâüddîn Sâgânî baskadır.
Yediyüzseksendokuzda tevellüd, sekizyüzellidört 854 [m. 1450] senesinde
vefât etmisdir. (Kâfî) serhı olan (Sâfî) ve Nesefînin (Vâfî)sine serhı ve (Diyâülma’neviyye
alâ mukaddime-til-gazneviyye) ve (Mecma’ul-bahreyn) serhı ve (Menâkıb-
ül-Imâm-il-a’zam) kitâbları meshûrdur. 638.
253 — EBÜLBEREKÂT NESEFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yediyüzonyedinci
[717] sırada, Nesefî Abdüllah ismine bakınız!
254 — EBÜLHÂRIS BIN ALKAMA: Necrandan Resûlullaha gelen altmıs hıristiyanın
en âlimi idi. 369.
255 — EBÜL-HASEN-I ALÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alî bin Müzeyyen
idi. Sôfiyye-i aliyyedendir. 323 [m. 934] de Mekkede vefât etdi. 91.
256 — EBÜL-HASEN-I ES’ARÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı Alî bin Ismâ’îldir.
Ehl-i sünnetin i’tikâddaki iki imâmından biridir. 260 veyâ 266 [m. 879] da Basrada
tevellüd, 324 veyâ 330 [m. 941] da Bagdâdda vefât etdi. (Kitâb-ül’ulûm)u
[1953] de ingilizceye terceme edilmisdir. 22, 60, 409, 491, 492, 701.
257 — EBÜL-HASEN-I HARKÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i
aliyyenin büyüklerindendir. Hâl tercemesi (Resehât)da ve (Tezkiret-ül Evliyâ)da
ve (Nefehât)da yazılıdır. Adı, Alî bin Ca’ferdir. Bâyezîd-i Bistâmînin rûhâniyyetinden
terbiye gördü. (Esrâr-ı sülûk) kitâbını Salâhâddîn-i Usâkî türkceye çevirmisdir.
(Besâret-nâme) kitâbı çok kıymetlidir. 425 [m. 1034] de Harkanda vefât etdi.
395, 969, 1051, 1090.
258 — EBÜL-HASEN-I SÂZILÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nûr-üddîn Alî bin
Abdüllah serîfdir. Mâlikîdir. 592 [m. 1196] de Tûnusda Sâzile kasabasında tevellüd
etdi. Silsilesi, Sırrî Sekâtîden gelmekdedir. Bir yoldan da, seyyid Ahmed Rıfâ’îye
baglanmakdadır. Iskenderiyyede Sâzilî tarîkatini te’sîs etdi. (Her istedigim
zemân, Resûlullahı bas gözümle görmezsem, kendimi Onun ümmeti saymam)
buyururdu. (Hizb-ülbahr) düâ kitâbı meshûrdur. Mekke yolunda 654 [m. 1256] de
vefât etdi. Ebül Hasen Alî bin Nâsirüddîn Sâzilî Mâlikî baskadır. 386, 497, 733, 744,
909.
259 — EBÜL-HÜSEYN BIN SEM’ÛN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed
bin Ahmeddir. (Nâtık-ı bil-hikme) adı ile meshûrdur. Birgün Bagdâdda, minberde
va’z veriyordu. Minberin önünde oturanlardan biri uyudu. Ibni Sem’ûn hemen
susdu. Uyandıgı zemân (Resûlullahı rü’yâda gördün degil mi?) dedi. Evet gördüm
dedi. (Seni uyandırıp da, tatlı rü’yânı yarıda bırakmamak için susdum) buyurdu.
Zâhid olmagı, dünyâya gönül baglamamagı söylüyorsun, kendin yeni, sık giyiniyorsun
ve çesidli yemekler yiyorsun dediklerinde, Allahü teâlâyı, islâmiyyetin emr
etdigi gibi bilen kimseye, dünyâ malı zarar vermez buyurdu. (Allahü teâlânın adı
bulunmıyan söz, kıymetsizdir. Allahü teâlâyı hâtırlamadan susmak, bosuna vakt
geçirmekdir. Ibret almadan bakmak fâidesizdir) buyururdu. 387 [m. 997] senesinde
vefât etdi. Evinin bagçesine defn edildi. Otuz dokuz sene sonra kabristâna nakl
etmek îcâb etdi. Kefeni hiç solmamıs, yepyeni görüldü. 92.
260 — EBÜL-HÜSEYN MÜSLIM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzdoksanyedinci
[697] sırada Müslim ismine bakınız!
261 — EBÜL-HÜSEYN-I NÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Muhammed,
Cüneyd-i Bagdâdînin arkadası idi. 295 [m. 907] de ölünce, Cüneyd, (Ilmin
yarısı gitdi) buyurdu. 564.
262 — EBÛ LEHEB: Resûlullahın amcası idi. Düsmanı idi. Bedr gazâsından yedi
gün sonra çiçek hastalıgından Mekkede öldü. Kokdu. Karısı Ümm-ı Cemîl, Ebû
Süfyân bin Harbin hemsîresi idi. 376, 378, 389, 391, 509, 513, 714, 1051, 1162,
1186.
263 — EBÜL-KÂSIM-I SEMERKANDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed
bin Yûsüf, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 556 [m. 1161] senesinde vefât etdi. (Câmi’ul-
fetâvâ) kitâbı meshûrdur. Buna (Câmi’ul kebîr) de denir. (Mültekıt) ve
baska kitâbları da vardır. 286.
264 — EBÜLLEYS-I SEMERKANDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nasr bin Muhammed,
hanefî fıkh ve tefsîr âlimidir. (Bostân-ül’Ârifîn), (Tenbîh-ül-gâfilîn), (Mukaddime)
kitâbları meshûrdur. (Ebülleys tefsîri)nin türkçe Mûsâ Iznikî tercemesi
m. 1983 de basılmısdır. 373 [m. 983] de vefat etdi. 45, 268, 583, 611, 644, 792.
265 — EBÜLVEFÂ: Ebülvefâ bin Ma’rûf Hamevî, halvetî mesâyihindendir.
1016 [m. 1607] da Hamâda vefât etdi. Tâc-ül-ârifîn Muhammed Ebül-Vefâ 501 h.
[m. 1107] de Irâkda vefât etdi. Seyh Müslih-uddîn Mustafâ Vefâ bin Ahmed, 896
[m. 1490] da Istanbulda vefât etdi. Abdüllatîf-i Kudsînin, bu da Zeyn-üddîn-i
Hâfînin halîfesidir. Hocası Bursada Zeynîlerde, kendisi Vefâdadır. 1197.
266 — EBÛ MENSÛR-I MÂTÜRÎDÎ: Muhammed bin Mahmûd, Ehl-i sünnetin
iki i’tikâd imâmından birincisidir. Hocası Ebû Nasr-ı Iyâd, Ebû Bekr-i Cürcânînin
talebesi idi. Bu da imâm-ı Muhammed Seybânînin talebesi idi. 333 [m. 944]
de Semerkandda vefât etdi. Kabrini bir yehûdî ruslardan satın alarak eglence
yeri yapdı. Istanbuldan gelen Ihlâs sirketi, bu çirkin hâli görünce, 1416 h.k. [1996
m.]de, [yehûdîden 30000] dolara satın alarak kıymetlendirdi. Imâm-ı a’zam Ebû
Hanîfeden gelen kelâm bilgilerini kitâblara geçirdi. Îzâh ve isbât etdi. 22, 439, 491,
492, 701.
267 — EBÛ MÛSÂ DÎNEVERÎ: Bâyezîd-i Bistâmînin talebesinden idi. Adı Ahmed
bin Dâvüddür. Çok kitâb yazdı. 281 [m. 894] senesinde vefât etdi. 684.
268 — EBÛ MÛSEL-ES’ARÎ “radıyallahü anh”: Abdüllah bin Kays, Eshâb-ı
kirâmdandır. Hicret-i seniyyeden evvel, Yemenden iki kardesi ve arkadasları ile
Habesistâna gitdi. Orada Ca’fer-i Tayyar “radıyallahü anh” ile konusarak müslimân
oldu. Hayberin fethinde Medîne-i münevvereye geldi. Resûlullahın “sallallahü
aleyhi ve sellem” Zebîd, Aden ve Yemende vâlîsi idi. Ömer “radıyallahü anh”
zemânında da Basra ve Kûfe vâlîliklerinde bulundu. Çok memleketler feth etdi.
Sıffîn muhârebesinden sonra, sulh için hazret-i Alînin “radıyallahü anh” vekîli idi.
Hazret-i Mu’âviyenin vekîli olan Amr ibni Âsın “radıyallahü anhümâ” dehâsı kar-
sısında maglûb olmusdu. Kırkiki 42 [m. 662] senesinde Kûfede veyâ Mekke-i mükerremede
vefât etdi. Yazılarda islâm târîhini ilk kullanan budur.

269 — EBÛ NASR-I AKTA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Muhammed,
fıkh âlimidir. 474 [m. 1082] senesinde Isfehânda, Ram Hürmüz sehrinde vefât
etdi. 161.
270 — EBÛ NU’AYM: Yetmissekizinci [78] sırada, Ahmed ismine bakınız!
271 — EBÛ SA’ÎD-I FÂRÛKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: [1196] da Rampurda
tevellüd ve binikiyüzelli 1250 [m. 1834] senesinde fıtr bayramında, hacdan dönerken
(Tonk) sehrinde vefât etdi. Delhîye getirilip, mürsidi Abdüllah-i Dehlevînin
yanına defn edildi. Fârisî (Hidâyet-üt-tâlibîn) kitâbı çok kıymetlidir. Urdu
tercemesi ile birlikde 1385 [m. 1965] de Karasinin Nâzımâbâd kasabasında basılmısdır.
Bunun babası Safiyyülkadr, [1165] de tevellüd ve 1236 [m. 1820] senesinde
(Lucknow)da vefât etdi. Ebû Sa’îd hazretlerinin üç oglu vardı. Birincisi Ahmed
Sa’îddir. [Bu isme bakınız!] Ikincisi Abdülganî Müceddidî, [1235] de tevellüd ve
binikiyüzdoksanaltı 1296 [m. 1879] da Medîne-i münevverede vefât eyledi. (Hüvelganî)
adındaki Abdüllah-i Dehlevî hazretlerinin makâmâtını fârisî olarak yazmısdır.
Bu eseri [1296] da Hindistânda basılmısdır. Üçüncü oglu, Abdülmugnî, 1291
[m. 1874] de Medîne-i münevverede vefât etdi.
272 — EBÛ SA’ÎD-I HAREZMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Mensûr, üçüncü selçûkî sultânı Meliksâhın vezîrlerindendir. 494 [m. 1101] senesinde
vefât etmisdir. Mirzâ Ebû Sa’îd bin Muhammed baska olup, Mîrân sâhın torunu
idi. Ubeydüllah-ı Ahrâr hazretlerinin sohbetinde bulundu. Düâsını alıp, Semerkand
sultânı oldu. 873 [m. 1468] senesinde Uzun Hasenle harb ederken sehîd
oldu. Yerine geçen oglu mirzâ Ahmed de, Ubeydüllah hazretlerinden feyz almıs
ve 899 [m. 1494] senesinde vefât etmisdir. 441.
273 — EBÛ SA’ÎD-I HARRÂZ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Îsâ, Sôfiyye-
i aliyyedendir. 277 [m. 890] de Bagdâdda vefât etdi. 91, 420, 939.
274 — EBÛ SA’ÎD-I HUDRÎ “radıyallahü anh”: Ismi Sa’ddır. Kendisi ve babası
Mâlik bin Sinân Sahâbedendir. Babası Uhud gazâsında sehîd olmusdu. Uhudda
onüç yasında idi. Diger gazâlarda bulundu. 64 [m. 683] senesinde vefât etdi. Istanbulda
Ka’riyye câmi’i yanında denilmekdedir. 383, 392.
275 — EBÛ SA’ÎD KÜKBÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Erbil meliki idi. Ismi
El-Muzaffer ibnü Zeynüddîn-i Alî bin Büktekindir. Salâhüddîn-i Eyyûbînin enistesidir.
Mevlid gecelerinde yapdıgı büyük ziyâfetleri meshûrdur. 630 [m. 1232] da
haçlı ordularına karsı Akkâ kal’ası cihâdında sehîd olmusdur. 378, 1120.
276 — EBÛ SELEME “radıyallahü anh”: Resûlullahın halası Berre ile Abdül-
Esed bin Hilâl Mahzûmînin ogludur. Ismi Abdüllahdır. Resûlullahın ve hazret-i
Hamzanın Süveybeden süt kardesidir. Habesistâna ve Medîneye zevcesi ile ilk hicret
eden budur. Bedr ve Uhud gazâlarında akrabâları olan Mahzûm ogullarına karsı
kahramanca cihâd etdi. Uhudda aldıgı yaradan kan akarken, Resûlullah mubârek
elleri ile gözlerini kapayıp hayr düâ etdi. Böylece sehîd oldu. 1186.
277 — EBÛ SELEME “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Asere-i mübessereden Abdürrahmân
bin Avfın ogludur. Tâbi’înin büyüklerindendir. Yirmiiki [22] senesinde
tevellüd, 94 [m. 713] senesinde vefât etdi. 66.
278 — EBÜSSÜ’ÛD EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Mustafâ,
onüçüncü seyh-ul-islâmdır. Cinnîlere de fetvâ verirdi. Eyyûbde yazılı medresedeki
odası, simdi de duruyor. 896 [m. 1490] da tevellüd, 982 [m. 1574] de vefât
etdi. Eyyûb câmi’i karsısındadır. 952 [m. 1544] de seyh-ul-islâm oldu. Tefsîri ve fetvâları
çok kıymetlidir. 156, 233, 244, 248, 249, 271, 297, 305, 464, 604, 698, 714, 734,
897, 1125, 1171.
– 1095 –
279 — EBÛ SÜFYÂN BIN HARB “radıyallahü anh”: Dedesi Ümeyye bin
Abd-i Sems bin Abd-i Menâfdır. Hazret-i Mu’âviyenin babasıdır. Islâmın büyük düsmanı
idi. Kureys ordusunun bas kumandanı olup, çok müslimân sehîd etdi. Resûlullahın
kayın pederi idi. Mekke feth olunacagı zemân islâm ordusuna gelip müslimân
oldu. Tâif gazâsında bir gözü, Yermük harbinde ikinci gözü sehîd oldu. 31 [m.
651] senesinde seksensekiz yasında vefât etdi. 380, 785, 1094, 1110, 1129, 1138, 1186.
280 — EBÛ SÜFYÂN BIN HÂRIS “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcası oglu
ve süt kardesidir. Önce çok severken, Nebî oldugunu bildirince çok düsman oldu.
Mekke fethine gidilirken yolda îmâna geldi. Yapdıklarına utandıgından Resûlullahın
yanında basını eger, mubârek yüzüne bakamazdı. Huneyn gazâsında Resûlullahın
yanından hiç ayrılmadı. Düsmana kılınç sallarken, Resûlullahın mubârek
ayagını öper, afv dilerdi. (Ebû Süfyân Cennet yigitlerindendir) hadîs-i serîfi
ile sereflendi. 20 [m. 641] senesinde Medînede vefât etdi. Resûlullaha çok benziyen
yedi kisiden biri bu idi. 506.
281 — EBÛ SÜLEYMÂN-I DÂRÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân
bin Ahmed, âlim ve müttekî idi. 205 [m. 820] senesinde Sâmda vefât etdi. 691,
728, 788.
282 — EBÛ TÂLIB: Resûlullahın amcası ve hazret-i Alînin babası idi. Resûlullah
sekiz yasında iken dedesi vefât edince, Ebû Tâlibin yanında kaldı. Islâma
düsmanlık etmedi. Hicretden üç sene önce, seksen yasını asmıs olarak vefât etdi.
Diriltilerek îmân etdigi, Ibni Hacer-i Mekkînin (Ni’met-ül-kübrâ) mevlid kitâbında
ve (Mir’ât-i Mekke) 1096 sahîfesinde yazılıdır. Dört oglu ve Ümm-i hânî
ve baska bir kızı vardır. 353, 388, 389, 740, 1051, 1068, 1075, 1085, 1100, 1139,
1185, 1186.
283 — EBÛ TÂLIB-I MEKKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Alî
mâlikî, Sôfiyye-i aliyyenin meshûrlarındandır. 386 [m. 996] senesinde Bagdâdda
vefât etdi. (Kût-ül-kulûb) kitâbı meshûrdur. 689.
284 — EBÜTTUFEYL ÂMIR BIN VÂSILE “radıyallahü anh”: Uhud günü tevellüd,
100 [m. 718] senesinde Mekkede vefât etdi. Eshâb-ı kirâmdan en son vefât
eden budur. 441.
285 — EBÛ UBEYDE BIN CERRÂH “radıyallahü anh”: Âmir bin Abdüllah
bin Cerrâh bin Kâ’b bin Dabbe bin Hars bin Fehr, bütün gazâlarda bulundu. Çok
kahramân idi. Bedrde pederini katl etdi. Uhudda Resûlullahın yanagına batan iki
demir halkayı disleri ile çekip çıkardı. Rumlar ile olan muhârebede, senelerce nefer
olarak savasırken, halîfe Ömer “radıyallahü anh” tarafından Sâm ordularına
bas kumandan yapıldı. Adâleti ile rum halkını hayretde bırakdı. Sâmlıların seve
seve îmân etmelerine sebeb oldu. Onsekiz [18] senesinde, ellisekiz yasında, Kudüs
ile Remle arasında tâ’ûndan vefât etdi. 370, 510, 738, 1090.
286 — EBÛ ÜMÂME “radıyallahü anh”: Sadî bin Aclân-i Bâhilî, sahâbîdir. Yüzelli
hadîs-i serîf haber vermisdir. Mısrda yerlesdi. Humsda, 81 [m. 700] senesinde
vefât etdi. Sâmda en son vefât eden budur. 164, 365.
287 — EBÛ YA’KÛB-I BASRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyyedendir.
687.
288 — EBÛ YA’LÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Alî, hadîs âlimidir.
(Müsned) kitâbı meshûrdur. [210] da tevellüd, 307 [m. 920] senesinde Mûsulda vefât
etdi. 392, 424.
289 — EBÛ YÛSÜF “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ya’kûb bin Ibrâhîm Ensârî, Ebû
Hanîfenin talebesinin en büyügüdür. Hanefî mezhebinde ilk kitâb yazan budur. 113
[m. 731] senesinde Kûfede tevellüd, 182 [m. 798] de Bagdâdda vefât etdi. (Kitâbül-
harâc)ı fransızcaya terceme edilmisdir. 72, 120, 132, 133, 137, 139, 155, 167, 202,
– 1096 –
231, 234, 240, 268, 288, 293, 294, 300, 301, 304, 324, 414, 415, 439, 444, 567, 575, 586,
591, 593, 616, 621, 625, 637, 648, 801, 803, 806, 809, 824, 826, 830, 857, 861, 862, 866,
868, 897.
290 — EBÛ ZER-I GIFÂRÎ “radıyallahü anh”: Müncidde Zer kelimesinde Gaffârî
yazıyor. Ilk müslimân olanlardandır. Hendekden sonra Medîneye geldi. 32 [m.
652] senesinde Medîneye yakın Rebzede vefât etdi. Hadîs-i serîf ile medh edilmisdir.
364, 447, 694.
291 — ECHÜRÎ ALÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mısrdaki Mâlikî âlimlerinin
büyüklerindendir. [967] de tevellüd, 1066 [m. 1656] da vefât etdi. Tütün içmenin
mubâh olduguna fetvâ verdi. 398, 629, 632, 633, 639, 998.
292 — EDISON: Thomas, Amerikalı fizikcidir. 1263 [m. 1847] de tevellüd,
1350 [m. 1931] de vefât etdi. Phonograph, megaphon, elektrik ampulüne son seklini
vermisdir. 433, 704.
293 — EFLÂTUN: Platon, eski yunan felsefecisidir. Sokratın talebesi, Aristonun
hocasıdır. Avrupalılar, mîlâddan [429] sene önce tevellüd etmis diyorlar ise
de, Îsâ “aleyhisselâm” zemânında yasadıgı (Burhân-ı kâtı)da yazılıdır. Mısra da gitdi.
Sekseniki yasında vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Tenâsüha inanırdı. (Trinite) denilen
(Teslîs) inancını ilk olarak ortaya çıkaran budur. Îsâ “aleyhisselâm” göke çıkarıldıkdan
sonra, dört Incîli yazanlar, bu inancı karısdırarak, beseriyyeti büyük
felâkete sürüklediler. 43, 758, 761, 955, 1078, 1128, 1171.
294 — EHÎ ÇELEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dokuzyüzyetmisdokuzuncu
[979] sırada Yûsüf bin Cüneyd ismine bakınız! 90, 454, 467, 1084.
295 — EINSTEIN: Aynstayn, Alman fizikçisi bir yehûdîdir. 1296 [m. 1879] da
tevellüd, 1375 [m. 1955] de vefât etdi. 539, 554, 967, 968, 1042.
296 — EKBER SÂH: Celâleddîn Muhammed, Hindistânda Bâbür sâhın torunu
ve Hümâyûn sâhın ogludur. 949 [m. 1542] da tevellüd, 1014 [m. 1605] de vefât
etdi. [963] de hükûmet reîsi oldu. Mecûsî, Berehmen ve Hıristiyanlara hürriyyet
tanır. Müslimânlara zulm, iskence ederdi. Egrede büyük türbesi vardır. 1079,
1106, 1167.
297 — EKMELÜDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzkırkyedinci [647] sırada
Muhammed bin Mahmûd ismine bakınız! 636.
298 — ELBÂB ALÎ: Alî Muhammed, Îrânda 1236 [m. 1821] da tevellüd etdi.
Tesavvuf ile felsefeyi karısdıranlardan (Ahmed Zeyneddîn Ihsâî)nin talebesi idi.
Îrân ve Hindistânda dolasdı. Birkaç def’a hacca gitdi. [1260] da Sîrâzda yeni bir din
kurdu. Sîrâzda bir büyük câmi’, Kâ’be ve kıble yapdı. Yalnız iki rek’at sabâh nemâzı
ile senede bir ay oruc farzdır dedi. (Bâbî) denilen bu dîne girmiyenleri öldürmek
halâldir dedi. Öldürüldükden sonra, Kurre-tül-ayn adında bir acem kızı, bu
dîni yaymaga çalısdı. Mini etek ve çıplak gezmek modasını çıkardı. Yakalanıp diri
olarak yakıldı. Bâb fikrlerini, yirmiüç kitâbda bildirdi. Buna Behâîlik denildi.
1266 [m. 1850] da Îrân hükûmeti tarafından, Tebrîzde kursuna dizildi. 483, 1082.
299 — ELMALILI HAMDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Hamdi bin
Nu’mân, Antalyanın Elmalı kazâsında [1294] de tevellüd, 1361 [m. 1942] de, Istanbulda
vefât etdi. Erenköydedir. Sultân ikinci Abdülhamîd hân zemânında yetisen
din adamıdır. Zemânının âlimi idi. Tefsîri meshûrdur. 198, 207, 216, 461, 722, 726.
300 — EMÎR GILÂL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyiddir. Muhammed Buhârînin
üstâdıdır. Buhârânın Sûhârî kasabasında tevellüd, 772 [m. 1370] de orada
vefât etdi. Hâce Bâbâ Semmâsînin talebesi idi. Gençliginde güres yapardı. Sonra,
çömlekcilik yapdıgı için Gilâl ismi ile meshûr olmusdur. 89, 957, 969.
301 — EMÎR SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı Muhammed Semsüddîndir.
Buhârâda tevellüd etdi ve oradaki Evliyâdan feyz aldı. Kerâmetleri görül-
– 1097 –
dü. Bursada molla Fenârîden okudu. Yıldırım Bâyezîde dâmâd oldu. 833 [m.
1430] de vefât etdi. Ismi ile anılan câmi’ yanındaki türbesindedir. 1103, 1138.
302 — ENES BIN MÂLIK BIN NADR “radıyallahü anh”: Ebû Hamza Ensârî
Huzrecîdir. Dokuz yasında Resûlullaha hizmete baslayıp, vefâtlarına kadar
ayrılmadı. Yüz yaslarında, [91] de vefât etdi. Imâm-ı Mâlikin babası Enes baskadır.
374, 383, 384, 441, 616, 641, 642, 643, 646, 651, 784, 1010, 1035, 1106.
303 — ENGELS: Fredirik Engels bir Alman fabrikatörünün ogludur. 1235 [m.
1820] de tevellüd, 1313 [m. 1895] de vefât etdi. Carl Marx ile birlikde komünist beyânnâmesini
nesr etdi. 523, 1126.
304 — ENVER PÂSA: (Islâm Ahlâkı) 474.cü sahîfeye bakınız!
305 — ENVER ÖREN: Hüseyn Hilmi Isıkın en çok sevdigi talebesi ve dâmâdıdır.
1939 da Denizlide tevellüd etdi. Ihlâs Holdingin ve Türkiye gazetesinin sâhibidir.
Ehl-i sünnet bilgilerinin basılmasına ve yayılmasına çok hizmet etmisdir.
306 — ESÎRÜDDÎN-I EBHERÎ: Müfaddal bin Ömer, matematik, astronomi,
fizik ve mantık âlimi idi. Mûsulda ve Anadoluda bulundu. (Hidâye) fizik kitâbını
yazmıs, Hüseyn Kâdî mîr bunu serh etmisdir. (Îsâgûcî) mantık kitâbı da meshûrdur.
Îsâgûcî yunancada baslangıç demekdir. 663 [m. 1265] de vefât etdi. Esîreddîn
Muhammed Ebû Hayyân Endülüsî 745 [m. 1344] de Mısrda vefât etdi. 538.
307 — ESMÂ “radıyallahü anhâ”: Hazret-i Ebû Bekrin büyük kızı, asere-i
mübessereden Zübeyr bin Avvâmın zevcesi idi. 73 [m. 692] senesinde, yüz yasında
vefât etdi. 1066, 1185.
308 — ESREFZÂDE-I RÛMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdüllah bin Esref
bin Muhammed Mısrî, babasının ismi ile söhret bulmusdur. Kâdirî mesâyıhindendir.
Çok kitâb yazdı. (Müzekkin-nüfûs) kitâbı meshûrdur. Sekizyüzseksendokuz
889 [m. 1484] senesinde Iznikde vefât etdi. 1055.
309 — EVZÂÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân bin Amr Evzâî, 88 [m.
707] de Ba’lebekde tevellüd, 157 [m. 774] de vefât etdi. Sâmın en büyük fıkh âlimi
idi. Beyrutun cenûbunda, kendi adını tasıyan câmi’ kıblesindedir. 219, 789.
310 — EYYÛB “aleyhisselâm”: Benî-Îsrâîl Peygamberlerindendir. Yedi kisi
îmân etdi. Çok malı ve on oglu vardı. Çocukları öldü. Malı, mülkü gitdi. Hasta oldu.
Hep sükr etdi. Yaralarının kurtlandıgını büyük âlim Alâüddîn-i Attâr yazmakdadır.
Yeniden sıhhat verildi. Çok malı ve çocukları oldu. Yüzkırk sene yasadı. 356,
482, 844.
311 — EYYÛB SABRI PÂSA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ikinci Abdülhamîd
hânın amirallerinden idi. 1308 [m. 1890] de vefât etdi. Türkçe (Mir’ât-ül-Haremeyn)
târîh kitâbı bes cilddir. Türkçe (Târîh-i Vehhâbiyân) kitâbı 1296 [m. 1879] da Istanbulda
basdırılmısdır. 377, 458, 525.
312 — EYYÛB-I SAHTIYÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ikiyüzkırkıncı
[240] sırada, Ebû Eyyûb ismine bakınız! 211.
313 — FADL “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcası olan hazret-i Abbâsın büyük
ogludur. Annesi, Meymûne vâlidemizin hemsîresi olan Lübâbe idi. Huneynde
çok kahramânlık gösterdi. Resûlullah yıkanırken su döküyordu. Çok güzel idi.
Yermük gazâsında sehîd oldu. 995.
314 — FADL BIN RUZBEHÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Isfehânlıdır. Ehl-i
sünnet âlimlerindendir. Sî’îlerden Ibnül-Mutahhiri red eden (Ibtâl-ül-menhec-il-bâtıl)
kitâbı çok kıymetlidir. 852 [m. 1448] senesinde yazmısdır. Abdül-Hâlık-ı Goncdüvânînin
vasıyyetlerini serh eden (Serh-ul-vasâyâ) kitâbı da meshûrdur.
315 — FADLULLAH-I HURÛFÎ: Fadlullah bin Abdürrahmân Tebrîzî, hurûfîlik
denilen sapık inançların kurucusudur. Bir acem yehûdîsidir. 741 [m. 1340] de Îrâ-
– 1098 –
nın kuzeyinde Esterâbâd sehrinde tevellüd, 796 [m. 1393] da Tîmûr hânın oglu Mîrân
sâh tarafından, babasının emri ile öldürüldü. Karâmıtî fırkasının döküntülerinden
idi. (Câvidân) adında fârisî büyük bir kitâb yazdı. Burada Kur’ân-ı kerîmdeki
harflere ma’nâlar vererek, kendisinin tanrı oldugunu bildirdi. Bütün dinleri inkâr
ve islâmiyyet ile alay etdi. Talebesinden Semseddîn adındaki hurûfînin halîfesi
Bâyezîdin talebesinden olan Feristeh oglu denilen Abdülmecîd Izzeddîn (Asknâme)
adı ile, bu kitâbı genisletdi. Kitâblarında dinsizlik, ahlâksızlık oldugundan ve herseye
halâl dediklerinden gizli tutarlar. (Sır) derler. Tîmûr hân, Fadlullahı öldürtdü.
Tekkelerini dagıtdı. Esterâbâd sehrini yakdı, yıkdı. Islâmiyyeti bu sapıklardan temizledi.
Yavuz sultân Selîm hân, sî’îligin yayılmasını önledigi gibi, Tîmûr hân da bu
din ve ırz düsmanlarının yayılmasını önleyerek, islâmiyyete çok büyük hizmet etmisdir.
Hurûfîlik sonradan bektâsî tekkelerine yayıldı. Bektâsî adını müslimânlardan
alarak, kendilerine mâl etdiler. 500, 501, 502, 503, 1076, 1101, 1155, 1183.
316 — FAHRÜDDÎN-I RÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Ömer, büyük islâm âlimidir. Tefsîr, kelâm, fıkh, fizik, matematik ve tıb üzerinde
çok kitâb yazmısdır. Tefsîr ve Sâfi’î fıkh âlimidir. Allâme ve seyh-ul-islâm ismleri
verilmisdir. 544 [m. 1149] de Rey sehrinde tevellüd, 606 [m. 1209] da Hiratda vefât
etdi. 370, 371, 391, 417, 458, 480, 490, 491, 537, 538, 644, 714, 758, 1013, 1014.
317 — FAHR-UL-ISLÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Muhammed
Pezdevî, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 400 senesinde tevellüd, 482 [m. 1089] de Semerkandda
vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 444, 636.
318 — FÂRÂBÎ: Muhammed bin Turhân, felsefeci ve mûsikî üstâdı idi. 259 [m.
873] da Seyhûn nehrine yakın Fârâb kasabasında tevellüd, 339 [m. 950] da Sâmda
vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 759, 962.
319 — FÂTIH MUHAMMED HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı pâdisâhlarının
yedincisidir. Halîfe degildi. Ikinci Murâd hânın oglu, ikinci Bâyezîd
hânın babasıdır. 833 [m. 1429] de Edirnede tevellüd, 886 [m. 1481] da Gebzede vefât
etdi. Türbesi Fâtih câmi’i yanındadır. 855 [m. 1451] de pâdisâh oldu. Bosna Hersegi
ve birçok yerleri aldı. 857 [m. 1453] Mayıs ayının yirmidokuzuncu Salı günü Istanbulu
Bizans rumlarından alarak, orta çaga son verdi. Ayasofya kilisesini câmi’
yapdı. Kıyâmete kadar câmi’ kalmasını yazılı vasıyyet ve vakf eyledi. Fekat, 1354
[m. 1935] Ramezân ayında müze yapıldı. 1990 Ramezân ayında, bir kısmı ibâdete
açıldı. Ayasofya [Sainte Sophie] câmi’i, Istanbulda, Topkapı serâyı yanındadır. Mîlâdın
325 senesinde, büyük Kostantin tarafından ahsap olarak yapıldıgı, Aryüs mezhebinde
olup, 408 de vefât eden Arkadyus zemânında yandıgı, bunun oglu Teodosyusun
yeniden yapdırdıgı, Jüstinyanus zemânındaki ihtilâlde yine yandıgı, bunun
tarafından simdiki binânın yapdırıldıgı (Kâmûs-ül-a’lâm)da yazılıdır. Justinyanus,
565 de ölmüsdür. Bunun zemânında, zelzelede kubbesi yıkılmıs, simdiki kubbe
548 de yapılmısdır. Sarkdan garba 81, simâlden cenûba 73, yüksekligi 57 metredir.
Makedonyalı Vasil [Balis I.] ve Roman ve Andronik zemânlarında tâmir edilmisdir.
Fâtih, bir tugla minâre yapdırmısdır. Serây kapısı kösesindeki minâreyi ikinci
Bâyezîd, diger iki minâreyi ikinci Selîm hân yapdırmısdır. Sadırvanı birinci
Mahmûd hân, büyük top kandili üçüncü Ahmed hân yapdırmısdır. Bagçesinde, ikinci
Selîmin, üçüncü Murâdın, üçüncü Muhammedin, birinci Mustafânın ve üçüncü
Murâd sahzâdelerinin olarak bes türbe vardır. Kumkapıdaki küçük Ayasofyayı da
Jüstinyanus yapdırmısdır. Sultân Mahmûd türbesi yanındaki kırmızı mermerden
(Çemberli tas)ı büyük Kostantin Romadan getirmisdir. Üzerinde Apolonun heykeli
vardı. Sonra Jülyanus ve Teodosyüs heykellerini koydurdular. Komnus zemânında
yıldırım heykelleri yıkdı, yerlerine haç kondu. Bu da yandı. Demir çemberlerle
bagladılar. Fâtih câmi’i, Yedikule câmi’i, Kireç iskelesi câmi’i, Sehremini câmi’i
ve Rumeli-hisârı, Fâtih sultân Muhammedin türklere bırakdıgı yâdigârlarının
en kıymetlilerindendir. Rumeli-hisârı câmi’ini hâcı Kemâleddîn efendi yapdırmıs-
– 1099 –
dır. Kabri de oradadır. 1159 [m. 1746] da yandıgı için birinci Mahmûd hân yeniden
yapdırdı. Ayvanserâyda Tahta-minâre ve Akserâyda Horhor çesmelerine bitisik Hindiler
tekkesi mescidlerini de Fâtih yapdırdı. Havan topunu ilk yapdıran Fâtihdir.
Fâtih sultân Muhammedin vezîrlerinden Murâd pâsa, 870 [m. 1465] de Akserâyda
Murâd pâsa câmi’ini yapdırdı. 879 [m. 1474] de Ak-koyunlu uzun Hasen ile
harb ederken Diyâr-ı Bekrde sehîd oldu. Sadırvanını yapdıran Kara Dâvüd pâsa
ikinci Osmân hânı sehîd eden zorbalarla isbirligi yapdıgından, i’dâm olunup Murâd
pâsa câmi’i yanına defn edilmisdir. Sadr-ı a’zam Mesîh Alî pâsa ve seyh-ul-islâm
pîrî zâde Osmân Sâhib efendi de oradadır. Fâtih sultân Muhammed, Kâsım pâsada
Dîvânhâne mescidini de yapdırmısdır. Sultân Süleymân, bu câmi’in etrâfına
bir serây ve bir dîvânhâne yapdı. Osmânlılarda ilk tersâneyi 922 [m. 1516] de
Yavuz sultân Selîm hân yapmısdır. Okmeydânı câmi’ini de Fâtih yapdırmısdır. Istanbulu
kusatınca, yetmis gemiyi Balta limanından kızaklarla karadan Kâsım pâsaya
indirdi. Bir sene sonra Bâyezîd kulesinin oldugu yerde, ilk türk serâyını
yapdırdı. Bu büyük serâya (Eski serây) denir. 25, 1092, 1103, 1128, 1132, 1137, 1168,
1174, 1183, 1138, 1185, 1189.
320 — FÂTIMA “radıyallahü anhâ”: Resûlullahın dördüncü kızı, hazret-i Alînin
zevcesi ve hazret-i Ömerin kayın vâlidesidir. Nikâh yapılırken onbes yasında
idi. Mehri dörtyüz miskal gümüs oldugu (Mevâhib-i ledünniyye)de Sevîk gazvesinde
yazılıdır. 57,14 miskal altın demekdir. Bugün için 38 altın liradır. Alî “radıyallahü
anh” yirmibes yasında idi. Ehl-i beytdendir. Beyâz, çok güzel idi. Hicretden
onüç sene önce, Mekkede tevellüd, onbirinci [11] senede yirmidört yasında vefât
etdi. Hasen, Hüseyn ve Muhsîn adında üç oglu ile Ümm-i Gülsüm ve Zeyneb
adında iki kızı oldu. Resûlullahın soyu, Fâtımadan türedi. Zeyneb, Abdüllah bin
Ca’fer Tayyâr ile nikâhlanıp, Alî ve Ümm-i Gülsüm ve zürriyyetleri oldu. Bunlara
(Serîf-i Ca’ferî) denir. 60, 349, 519, 575, 740, 752, 919, 1008, 1063, 1064.
321 — FÂTIMA BINTI ESED “radıyallahü anhâ”: Ebû Tâlibin zevcesi, Alî,
Ukayl ve Ca’fer Tayyâr hazretlerinin annesidir. Mekkede müslimân oldu. Medîneye
hicret etdi. Resûlullaha annelik etdi. Çok iyi bakdı. Medînede vefât etdi. Resûlullah
nemâzını kıldırdı. Elleri ile kabre koydu. 449.
322 — FÂTIMA SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Üçüncü Ahmed hânın
kızıdır. [1140] da Bâb-ı âlîde bir câmi’ yapdırmısdır. Ibrâhîm pâsanın zevcesi idi.
1145 [m. 1732] de vefât edip, Turhân sultân türbesinin hâricine defn edildi.
323 — FÂTIMA SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Yâvuz sultân Selîm hânın
kerîmesidir. Topkapıda, zevci kara Ahmed pâsanın câmi’ine yakın (Fâtıma sultân
mescidi)ni yapdırmısdır. Kara Ahmed pâsanın yapdırdıgı (Topkapı câmi’i), (Pazartekke
mescidi)nin yanındadır. Ahmed pâsa dokuzyüzaltmısiki 962 [m. 1554] senesinde
sehîd edilince, insâsı yarım kalmısdı. Dokuzyüzyetmisikide [972], kardesi
Rüstem pâsa temâmlamaga basladı. Yedi senede temâm oldu. Ahmed pâsa câmi’i
yanındaki türbededir. Zevcesi Fâtıma sultân, bu türbenin yanındadır.
324 — FAYSAL: Sü’ûdî devlet reîslerindendir. Ikinci Abdül’azîzin ogludur. Kardesi
Sü’ûd müsrif hareketleri ile memleketi felâkete götürdügünden, 1384 [m. 1964]
de tahtdan indirildi. Yerine, ellisekiz yasındaki Faysal geçdi. m.1975 de, serâyında
yegeni tarafından öldürüldü. Yerine kardesi Hâlid geçdi. Hâlid de, 1402 [m. 1982]
de öldü. Yerine kardesi Fahd geçdi. 1174.
325 — FEHÎM-I ARVÂSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzyirmialtıncı [826]
numarada, seyyid Fehîm kelimesine bakınız!
326 — FENÂRÎ SEMSÜDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Hamza, Osmânlı seyh-ul-islâmlarının birincisidir. 751 de tevellüd, 834 [m. 1431]
de vefât etmisdir. Bursada, Kesis dagı etegindeki mescidi yanındadır. Din ve fen
bilgilerinde, zemânının en meshûru idi. Çok talebe yetisdirdi. Kütübhânesinde on-
– 1100 –
binden fazla kitâb vardı. Tesavvufda yüksek dereceye kavusmusdu. Iki oglu da, kendisi
gibi âlim idi. Soyundan Alî bin Yûsüf, Akserâyda vatan caddesindeki kiliseyi
câmi’ yapmısdır. Imâmı, Îsâ efendi, câmi’e çok vakf yapdıgından, (Fenârî Îsâ)
mescidi denilmisdir. Bursada kâdî iken 903 de vefât etmisdir. Ahfâdından Muhyiddîn
bin Muhammed Fenârî, onüçüncü seyh-ul-islâm olup, Beykoza baglı (Dere-
seki)de ve Rumeli-hisârında birer mescid yapdırmıs, dokuzyüzellidört [954] de
vefât etmisdir. Eyyûb sultândadır. 1098, 1124, 1127, 1146, 1164.
327 — FERIDÜDDÎN-I ATTÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Ibrâhîm, Sôfiyye-i aliyyedendir. (Mantık-ut-tayr) kitâbında, tesavvufu kuslar agzından
anlatmakdadır. Fârisî (Tezkiret-ül-Evliyâ)sından bir kısmı (Hakîkat Kitâbevi)
tarafından (Akâid-i Nizâmiyye) içinde tab’ edilmisdir. [513] de Nîsâpûrda tevellüd,
627 [m. 1230] de Cengiz askeri tarafından, orada sehîd edildi. Babası attâr
idi. Ya’nî, ilâc, esans satardı. Ferîdeddîn-i Genc-i seker baskadır. Sekizyüzaltmısdokuzuncu
[869] sırada Seker Genç ismine bakınız! 312.
328 — FERISTEH OGLU: Hurûfî babalarındandır. Hurûfîligin kurucusu olan
Fadlullah-ı Hurûfînin müridlerindendir. Adı Abdülmecid Izzeddîndir. 874 [m.
1469] de öldü. Hurûfî dedelerinin dinden çıkmalarına sebeb olan (Asknâme) kitâbını
yazmısdır. 500, 501, 1099.
329 — FERRÛH SÎR SÂH: Hind sultânlarının dokuzuncusu Ferrûh Sîr Sâh 1122
[m. 1710] de vefât etdi. Muhammed Ma’sûmun oglu Muhammed Sıddîkın mürîdi
idi. [(Umdetül-makâmât) sahîfe 395.]
330 — FETH-I MÛSULÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alî efendidir.
Bisr-i Hâfînin arkadası idi. 220 [m. 835] senesinde Bagdâdda vefât etdi. 689.
331 — FEYZULLAH EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Erzurumludur.
Semseddîn-i Tebrîzî soyundandır. Osmânlı seyh-ul-islâmlarının kırkaltıncısıdır.
Edirnede 1115 [m. 1703] senesinde sehîd edildi. Medrese, kütübhâne, mektebler
yapdırdı. Feyzullah Erzincânî, Mevlânâ Hâlid-i Bagdâdînin (I’tikâdnâme) kitâbını
türkçeye terceme etmis, (Herkese Lâzım Olan Îmân) kitâbının birinci risâlesi
olarak basılmısdır. 1323 [m. 1905] de vefât etmisdir. 579.
332 — FIHR: Resûlullahın onbirinci babasıdır. Mâlikin oglu, Gâlibin babasıdır.
Fihr, avuc dolusu tas demekdir. Ismi Kureysdir. Bunun soyundan olanlara (Kureysî)
denir. Kureys, köpek balıgı demekdir ve cem’ olmak ve toplanmak demekdir.
Hac için Mekkede toplandıkları için Kureys denildi. 390, 1128.
333 — FIR’AVN: Eski Mısr hükümdârlarına verilen ismdir. Yirmialtı Fir’avn sülâlesi
vardır. Her sülâlede çesidli Fir’avnlar asrlarca hükümdârlık etdi. Çogu, insanları
kendilerine tapındırdı. Mûsâ “aleyhisselâm” zemânındaki Fir’avn, Muharrem
ayının onuncu günü, askeri ile birlikde bahr-i ahmerin Süveys kısmında boguldu.
Îmânı kabûl olmadı. 105, 356, 452, 485, 525, 640, 641, 695, 850, 1105, 1123, 1151.
334 — FÎRÛZÂBÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ya’kûb, (Kâmûs)
lügâtini yazmısdır. Îrânda Sîrâzın cenûbunda, Fîrûz-âbâdda, 729 [m. 1329] da
tevellüd, 816 [m. 1414] da Yemende Zebîdde kâdî iken vefât etdi. Tefsîr, hadîs, fıkh
ve lügât âlimi idi. Yıldırım ve Tîmûr ile görüsüp ihsânlarına kavusdu. 390, 1070, 1164.
335 — FÎRÛZ SÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Delhîde hükm süren Tugluk sülâlesindendir.
[752] de tahta çıkdı. Çok âdil idi. Bendler, barajlar, kal’a ve mektebler
yapdı. Çestiyye mesâyıhından Kutb-ı zemân Celâl-i Buhârînin halîfesi idi.
Mürsidinin emri ile Serhend sehrini yapdı. 790 [m. 1388] da, seksen yasında vefât
etdi. Yapdırdıgı su yolu, Serhend kısmını sulamakdadır. Ikiyüzkırk kilometre
uzunlugundadır. Geçdigi yerleri sulamakdadır. 1129.
336 — FUDAYL BIN IYÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Evliyânın büyüklerindendir.
[107] de tevellüd, 187 [m. 803] senesinde Mekkede vefât etdi. Sırrî-yi Se-
– 1101 –
kâtînin mürsidlerindendir. (Hicâb-ül-aktâr) kitâbı Pârisdedir. 90, 497, 692, 842, 1171.
337 — GALILE: Italyan astronomlarındandır. 981 [m. 1574] de Pizede tevellüd,
1051 [m. 1642] de vefât etdi. Yirmiiki yasında, Üniversite matematik profesörü oldu.
Dünyâ dönüyor dedigi için, yetmis yasında habs edildi. Habshânede gözleri kör
oldu. 704, 1048.
338 — GANÎM-I BAGDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Muhammeddir.
Hanefî âlimlerindendir. Çok kitâb yazdı. Tütün içmenin harâm olmadıgına fetvâ
verdi. 1030 [m. 1621] da vefât etdi. 639.
339 — GAZÂLÎ MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Muhammed Gazâlî, islâm âlimlerinin en büyüklerindendir. 450 [m. 1058] senesinde,
Îrânın Tus ya’nî Meshed sehrinin Gazâl kariyyesinde tevellüd, 505 [m. 1111]
de orada vefât etdi. Müctehid idi. Ictihâdı, Sâfi’î mezhebine uygun oldu. O kadar
çok kitâb yazdı ki, ömrüne bölününce, bir güne onsekiz sahîfe düsmekdedir. [484]
de Bagdâdda Nizâmiyye üniversitesine profesör oldu. Hacca gidip gelince, Sâmda
profesörlük yapdı. Sonra Nisâpûrda profesörlügü zorla kabûl etdi. Kitâbları çok
kıymetlidir. Garb dillerine çevrilmekdedir. (Eyyühel-veled) kitâbı arabîdir. Fârisî
tercemesi, Bursada, Orhân câmi’i kütübhânesinde mevcûddür. Bu kitâbı, 1364
[m. 1945] de kurulmus olan milletler arası ilm yayma (Unesco) teskilâtı tarafından
1370 [m. 1951] de fransızcaya, ingilizceye ve ispanyolcaya terceme edilerek, hepsi
basılmısdır. [m. 1959] da, dört alman ordinaryüs profesörünün, Gazâlînin kitâblarını
okuyarak, islâm dînine âsık olduklarını ve imâmın kitâblarını almancaya çevirmekde
olduklarını gazetelerde okuduk.
Imâm-ı Gazâlîye islâm felesofu diyenler oluyor. Bu büyük imâm, felesof degildir.
Bir islâm âlimi, bir müctehid idi. Onun kitâblarında mevdu’ hadîs var sanan kimse,
yâ onu tanımıyan, din imâmı ve müctehid ne demek oldugunu bilmiyen câhillerdendir.
Yâhud Ehl-i sünnete düsman olan vehhâbîlerin tuzagına düsmüs bir zevallıdır.
Islâm âlimlerinin hiçbiri felesof degildir. Felesof, islâm âlimi olamaz. Nasıl
ki, cam parçası pırlanta olamaz. Islâm felesofu diye birsey yokdur. Islâmiyyetde
felsefe yokdur. Binüçyüzseksenüç 1383 [m. 1963] senesinde Pâkistânda basılan
(Me’ârif-üs-sünen) adındaki yedi cild kitâbın birinci cildinde de (Islâm âlimlerine
göre rûh cismdir. Eski yunan felsefecileri rûh cism degildir dedi. Imâm-ı Gazâlî
de böyle dedi. Onun felsefeye baglılıgı birçok yerde kendine hâkim olmusdur)
diyor. Mücessimeden olan Ibni Teymiyyenin rûh hakkındaki sözlerini, islâm âlimlerinin
sözü diye yazarak koca Gazâlîyi küçümsemek gafletine düsmekdedir. Arabî
bes cild (Ihyâ-ül-ulûm) kitâbı 1387 [m. 1968] senesinde Beyrutda ve fârisî bir cild
(Kimyâ-i se’âdet) kitâbı Muhammed Sâh Rızâ Pehlevî zemânında 1374 [m. 1955]
de Tahranda ve 1398 [m. 1977] de Istanbulda basılmısdır. Bu Ehl-i sünnet kitâbının
ve benzerlerinin Tahranda basılması ve Îrânda Ehl-i sünnet medrese ve tekkelerinin
açılması sebebi ile taskın sî’îler, Humeynî ismindeki bir âhundun tesvîkı
ile sâha karsı isyân ederek, Îrânda Sî’î Cumhûriyyeti kurdular. (Dürret-ül-fâhire)
kitâbının arabîden türkçeye tercemesi, (Kıyâmet ve Âhıret hâlleri) ismi ile basılmısdır.
Îsâ aleyhisselâmın, Allahü teâlânın kulu ve Peygamberi oldugunu vesîkalarla
isbât eden (Er-reddül-cemîl li-ülûhiyyet-i Îsâ bi-sarîh-il Incîl) kitâbı, fransızca
tercemesi ile birlikde, 1359 [m. 1939] senesinde Robert Chidiac tarafından Parisde
basdırılmıs, 1407 [m. 1986] da Istanbulda Hakîkat Kitâbevi tarafından, ikisi
de ofset ile basdırılmısdır. 18, 26, 34, 42, 82, 105, 108, 116, 120, 132, 279, 412, 415,
418, 419, 420, 430, 455, 470, 490, 491, 497, 600, 605, 677, 698, 700, 719, 758, 761, 766,
909, 962, 964, 1008, 1010, 1047, 1053, 1058, 1079, 1090, 1103, 1116, 1118, 1173, 1184.
— Gazevât-ı Peygamberî: (Islâm Ahlâkı) sahîfe 195 e bakınız!
340 — GÖTE (Goethe): Ünlü alman sâ’iridir. 1162 [m. 1749] de tevellüd, 1248
[m. 1832] de vefât etdi. Hikâye ve tiyatro kitâbları yazdı. Faust tiyatrosu çok
– 1102 –
meshûr oldu. Kur’ân-ı kerîmin büyüklügünü söylerdi. 543.
341 — GÜLSENÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ibrâhîm bin Muhammed Gülsenî,
tanınan velîlerdendir. [830] da Azerbaycanda tevellüd, 940 [m. 1534] senesinde
Mısrda vefât etdi. Seyyid Yahyâ-yı Sirvânî halîfelerinden Ömer Rûsenîden feyz
aldı. Sâh Ismâ’îlin iskenceleri zemânında Mısra gitdi. (Ma’nevî) adındaki kırkbin
beytlik mesnevîsinin bir kısmını halîfelerinden Muhammed Fenâî efendi türkceye
terceme etmisdir. Bu terceme ve sonunda Gülsenî hazretleri ile Gülsenî mesâyıhinden
Hasen Sezâî efendinin mektûbâtı ve hâl tercemelerini eklemisdir. 1289
[m. 1871] da Istanbulda basılmısdır. Sezâî efendi, Edirnede Muhammed Sırrî
efendiden ve sonra Fenâî efendiden feyz alıp, 1151 [m. 1737] de vefât etmisdir. Torunları
asrlarca Edirnede irsâdda bulundular. 1087.
342 — HABÎB-I ACEMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dâvüd-i Tâînin mürsidi
ve Hasen-i Basrînin halîfesidir. 120 [m. 739] senesinde vefât etdi. 1089.
343 — HÂCEGÎ MUHAMMED IMKENEGÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hicretin
dokuzyüzonsekiz [918] senesinde Buhârânın Imkene kasabasında tevellüd,
binsekiz 1008 [m. 1600] de orada vefât etdi. Rûh ilmlerinin mütehassısı idi. Babası,
Dervis Muhammed hazretlerinden feyz aldı. Çok Velî yetisdirdi. 969, 1141.
344 — HÂCE-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muslih-uddîn Mustafâ bin Yûsüf,
Bursalıdır. Fâtih sultân Muhammed hânın hocası ve Istanbul kâdîsı oldu.
Fâtihin emri ile, Gazâlînin (Tehâfüt-ül-felâsife)si ile, Ibnür-Rüsdün buna olan reddiyyesini
incelemis, Gazâlînin haklı oldugunu bildiren kıymetli bir kitâb yazmısdır.
893 [m. 1487] de vefât etdi. Bursada, Emîr Sultân kabristânındadır.
345 — HÂCI BAYRAM-I VELÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyedendir.
Ankarada Zülfadl [Sol-Fasol] köyünde tevellüd ve orada 833 [m. 1429] senesinde
vefât etdi. Kayseride Somuncu baba denilen Hamîdüddîn Hâmid-i Akserâyîden
feyz aldı. Edirnede eski câmi’de va’z etdi. Ankaradadır. 909, 970, 1074,
1088, 1132, 1164.
346 — HÂCI BEKTÂS-I VELÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı seyyid Muhammed
bin Ibrâhîm Atadır. Hicrî [680] senesinde Horâsânın Nîsâpûr sehrinde tevellüd
etdi. 738 [m. 1338] de vefât etdigi (Kısas-ı Enbiyâ)da yazılıdır. Anadoluda Kırsehrdedir.
Seyh Lokmân-ı Horâsânînin halîfesi idi. Bu da, seyh Ahmed-i Yesevînin,
bu da, Yûsüf-i Hemedânînin halîfesi idi. Hâcı Bektâs-ı Velî hazretleri, sultân
Orhân ile sohbet etdi. Yeniçeri askeri kurulurken düâ etdi. Bundan feyz alanlara
Bektâsî denildi. Bu temiz, iyi bektâsîler, zemânla azaldı. Hurûfî denilen zındıklar,
bu mubârek ismi kendilerine mal edindi. 499, 500, 501, 502, 503, 504.
347 — HADÎCE SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Dördüncü Muhammed
hânın kerîmesidir. Binyüzellibirde [1151] Defterdâr ile Ayvânserây arasında
(Sultân câmi’i)ni yapdırdı. Buna (Yâ-Vedûd câmi’i) de denir. Çünki, önceden seyh
Abdül-Vedûd yapdırmısdı. Kendisi, Buhârâdan, Istanbulu almak için gelenlerdendir.
860 [m. 1456] senesinde vefât edip, orada defn olundu. Sonra, halîfelerinden
Tokmak dede, vakfını ta’yîn etdi. Bu da orada medfûndur. Bunun için oradaki
kabristâna (Tokmaktepe) denir. Hadîce sultân, buradaki sâhil serâyları yerine çesme,
sebil ve mekteb ve mektebin altında Muhammed Ensârînin “radıyallahü anh”
türbesini yapdırırken, bu mescidi yeniden yapdırmısdır. Rumeli-kavagı câmi’ini de
Hadîce Turhân sultân yapdırmısdır. 1156 [m. 1743] da vefât etdi. Turhân sultân türbesindedir.
Zevci Hasen pâsa, Üsküdârda (Nesûhî tekkesi mescidi)ni yapdırmısdır.
348 — HADÎCE-TÜL-KÜBRÂ “radıyallahü anhâ”: Huveylid bin Esed bin Abdil-
Uzza bin Kusayy kızıdır. Resûlullahın ilk zevcesidir. Çok zengin ve âlim ve âkıl
idi. Bütün malını Resûlullaha bagısladı. Yirmibes sene çok iyi hizmet etdi. Hicretden
üç yıl önce, altmısbes yasında Mekkede vefât etdi. Ilk îmâna gelen hür kadındır.
Resûlullahın bütün kızlarının ve iki oglunun annesidir. 379, 380, 388, 574,
– 1103 –
598, 952, 1064, 1126, 1139, 1164, 1195, 1196, 1198.
349 — HÂDIMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Mustafâ, Konyanın
Hâdim kasabasında tevellüd, 1176 [m. 1762] da, orada vefât etdi. 264, 629, 638,
643, 1083.
350 — HAFÎDZÂDE SÂDIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altıyüzyetmisüçüncü
[673] sırada Muhammed Sâdık ismine bakınız!
351 — HÂFIZ-I SÎRÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Semseddîn Muhammed
bin Kemâleddîn, [720] de Sîrâzda tevellüd, 791 [m. 1389] de orada vefât etdi. Büyük
islâm sâ’iridir. Naksibendî idi. Tîmûr hân ile görüsdü. Dîvânı fârisîden garb
dillerine terceme edildi. 958.
352 — HÂFIZ ES’ED: Kanlı bir ihtilâl ile Sûriye devlet reîsi oldu. Sî’îlerin en
kötüsü olan Nusayrî fırkasındandır. Çok zâlim idi. Yalnız Hamâ sehrinde binlerce
Ehl-i sünnet müslimânı öldürdü. 1421 [m.2000] de öldü.
353 — HAFSA “radıyallahü anhâ”: Hazret-i Ömerin kerîmesi idi. Zevci ile Habesistâna
ve Medîneye hicret etmisdi. Ilk zevci Huneys bin Huzâfe Bedrde bulundu.
Sonra vefât etdi. Hicretden iki buçuk sene sonra Resûlullaha zevce olmakla sereflendi.
Kırkbes 45 [m. 665] senesinde altmıs yasında iken vefât etdi. 380, 381.
354 — HAHN: Atom çekirdek enerjisini ve bombasını bulanlardandır. Alman
kimyâgeridir. 1296 [m. 1879] da Frankfurtda tevellüd etdi. Nobel mükâfâtı aldı. 563.
355 — HÂKIM-BI-EMRILLAH: Altıncı Fâtımî hükümdârıdır. Babası Azîzdir.
375 [m. 985] de tevellüd etdi. Onbir yasında tahta çıkdı. 411 [m. 1020] senesinde
öldürüldü. Dırâra aldanarak, dînini sapıtdı. Tanrılık da’vâsına kalkısdı. 487, 740,
1106.
356 — HÂKIM NÎSÂPÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Abdüllah
hadîs âlimlerindendir. [321] de tevellüd ve 405 [m. 1014] senesinde Nîsâpûrda
vefât etdi. (Buhârî)de ve (Müslim)de bulunmıyan sahîh hadîsleri toplıyarak meydâna
getirdigi (Müstedrek) kitâbı çok kıymetlidir. Beyrutda (Mekteb-üt-ticârî)
de satılmakdadır. 164, 194, 450, 993.
357 — HÂKIM-I SEHÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Muhammed
bin Ahmed, fıkh âlimidir. 334 [m. 946] senesinde sehîd edildi. (Gurer),
(Kâfî) ve (Müntekâ) kitâbları meshûrdur. 268.
358 — HAKÎM-I TIRMIZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed
bin Alî, hadîs imâmlarındandır. 320 [m. 932] senesinde sehîd edildi. Çok kitâb
yazdı. (Nevâdir-ül-üsûl) kitâbı çok kıymetlidir. 515.
359 — HALEBÎ IBRÂHÎM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ibrâhîm bin Muhammed,
fıkh âlimidir. [866] da Halebde tevellüd ve 956 [m. 1549] da vefât etdi. Istanbulda
Fâtih câmi’inin imâmı idi. Edirnekapı kabristânından, Bugaz köprüsü yolu
yapılırken, yanındaki Sakızagacı kabristânına nakl edilmisdir. (Mültekâ) kitâbı
fransızcaya terceme edilmisdir. (Halebî) kitâbı meshûrdur. Ayasofya ders-i-âmlarından
ve naksî mesâyıhından Alî Yektâ efendi, buna hâsiye yapmısdır. Siyer sâhibleri
Nûreddîn Alî Halebî Hanefî 1044 [m. 1633] de ve Burhâneddîn Alî Halebî
sâfi’î 1014 [m. 1604] de vefât etmislerdir. 269, 274, 729, 1074.
360 — HALEBÎ MUHAMMED: 439.cu sırada, Ibni Emîr ismine bakınız!
361 — HÂLID BIN VELÎD “radıyallahü anh”: Velîd bin Mugîre bin Abdüllah
bin Amr bin Mahzûm ogludur. Ebû Cehl bin Hisâm ile ve Velîd bin Abd-i Sems
ile kardes çocuklarıdır. Velîd bin Velîdin kardesidir. Kardesi Velîd, Bedrde esîr olup
fidye ile kurtulunca, Mekkeye gitdikden sonra îmâna gelmis, Medîneye hicret etmisdi.
Hâlid, Mekkenin fethinden evvel kardesi Velîdin tavsıyesi ile, Amr ibni Âs
ile berâber Medîneye gelip îmân etdiler. Uhudda ve Hudeybiyyede düsman ordusunda
idi. Mekkenin fethinde Resûlullahın yanında idi. Mûte gazâsında üçbin
– 1104 –
kisi ile yüzbin rûma gâlib geldi ve (Seyf-ullah) ismi ile sereflendi. Yemâme cenginde
ve Îrân, Rûm gazâlarında hep zafer kazandı. Hicretin yirmibirinde [21] Humsda
vefât etdi. 1078, 1090, 1091, 1129, 1152, 1187, 1195.

362 — HÂLID KARSIALAN: Hâlid pâsa, Kars fâtihidir. Meclis kürsîsinde konusma
yaparken, vurularak sehîd edildi.
363 — HÂLID-I BAGDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerindendir.
Islâm bilgilerinin mütehassıslarındandır. Hayâtı, (Mecd-i tâlid) ve
(Sems-üs-sümûs)da ve hesâb, hendese ve heyet ilmlerinde ve (Rub-ı-dâire) üzerinde
mâhir oldugu (El-Hadâik-ul-verdiyye)de yazılıdır. Yüzlerce büyük âlim yetisdirdi.
Bagdâdın simâlinde Zûr sehrinde 1192 de tevellüd ve Sâmda 1242 [m. 1826] de
vefât etdi. Cenâze nemâzını allâme Ibni Âbidîn kıldırdı. Ehl-i sünnet düsmanları, bu
büyük âlime kürd asllı diyor. Bu sözleri, temâmen yanlıs ve iftirâdır. Üçüncü halîfe
Osmân “radıyallahü anh” soyundan oldugu vesîkalarla sâbitdir. 1224 [m. 1809] de
Bagdâddan hareket ederek, bir senede Dehlîye geldi. Abdüllah-ı Dehlevîden dokuz
ay feyz aldı, 1226 da Bagdâda avdet etdi. (Ikdül-cevherî) kitâbında irâde-i cüz’iyyeyi
uzun yazmakdadır. (I’tikâdnâme) kitâbı, fârisî olarak, hadîs-i Cibrîlin serhidir. Arabî
tercemesi, (El-îmân vel-islâm) ismi ile 1981 de Istanbulda basılmısdır. Türkçe tercemesi
ve arabî (Câliyet-ül-ekdâr) düâ kitâbı Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmısdır.
Fârisî dîvânı çok kıymetlidir. 188, 460, 506, 579, 639, 701, 909, 922, 969,
1061, 1075, 1089, 1112, 1121, 1132, 1143, 1158, 1169, 1174, 1181, 1187, 1198.
364 — HALÎL (SEYH) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mâlikî fıkh âlimlerindendir.
Babası Ishakdır. 767 de vefât etdi. (Muhtasar)ı meshûrdur. 458, 632, 1016.
365 — HALÎL BIN OSMÂN: Kârî’lerdendir. 811 [m. 1408] de vefât etdi. 418.
366 — HALÎMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn bin Hasen bin Muhammed
bin Halîm Cürcânî, Sâfi’î fıkh ve hadîs âlimidir. 338 de tevellüd ve 403 [m. 1012]
de vefât etdi. (Minhâc-üd-dîn) kitâbı meshûrdur. 242, 465.
367 — HALLÂC-I MENSÛR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyedendir.
Tarîkat serhoslugunda gördüklerini, islâmiyyete uymıyan kelimelerle söylediginden
306 [m. 919] da Bagdâdda sehîd edildi. Alî Râmitenî hazretleri buyurdu ki,
(Hüseyn Mensûr zemânında, hâce Abdülhâlık-ı Goncdüvânînin ogullarından biri
bulunsaydı, Mensûr i’dâm edilmezdi.) Hâcenin ma’nevî ogullarından biri bulunsaydı,
Hüseyn Mensûru terbiye ederek, o makâmdan geçirirdi. 94, 497, 765, 943.
368 — HALVÂNÎ: Dörtyüzonbesinci [415] sırada, Hulvânî ismine bakınız!
369 — HÂMÂN: Fir’avnın vezîri idi. Îmâna gelmesine mâni’ oldu. Âsiyenin sehîd
edilmesine sebeb oldu. Mûsâ aleyhisselâmın da öldürülmesini istedi.
370 — HAMDAN KURMUT: Karmat da denir. Gözleri kırmızı demekdir.
Ismâ’îlî mezhebinde iken, mürîdleri çogalınca (Kurmutî) tarîkatını kurdu. Kûfe sehrinde
tüccâr idi. (Dâr-ül-hicre) adında bir tekke yapdı. 277 [m. 890] senesinde öldü.
(Karamıta) devletini kurdu. Müslimânlara çok zulm yapdılar. 488.
371 — HAMDI AKSEKI: Diyânet isleri reîsi idi. Mezhebsiz Resîd Rızânın (Muhâverât)
kitâbını türkçeye terceme ederek (Mezheblerin telfîkı) ismini vermisdir.
1162.
372 — HAMEVÎ AHMED ve HAMEVÎ SA’DEDDÎN: [83] numarada, Ahmed-
i Hamevî ve [784] de Sa’düddîn Hamevî ismlerine bakınız!
373 — HAMÎDULLAH: 1326 [m. 1908] senesinde Hindistânın güneyinde Haydarâbâtda
tevellüd etdi. [m. 1971] de Istanbulda kendisi ile konusuldu. Islâm
âlimlerine, Selef-i sâlihîne güvenmedigini, Haydarâbâtdaki hocasının sözlerine uymıyan
bilgilere inanmadıgını söyledi. Orada Osmâniye üniversitesinde okudu. Devletler
hukûku üzerinde doktora yapdı. [m. 1947] de Hindistân hükûmeti kendisini
vatandaslıkdan çıkardı. Pârisde CNRS ilmî arasdırma a’zâsı idi. Ismâ’îlî mezhe-
– 1105 – Se’âdet-i Ebediyye 3-F:70
binde, koyu Ehl-i sünnet düsmanı olarak yetisdi. Açıkca ve sinsice, islâmiyyeti bozmaga,
Ehl-i sünnet âlimlerini lekelemege çalısdı. (Islâma Giris) ve (Islâm Peygamberi)
kitâblarında, bozuk düsüncelerini açıga vurmakdadır. Sebe’ sûresinin yirmisekizinci
[28] âyetinin meâl-i serîfi, (Seni bütün insanlara Peygamber gönderdim)
dir. O ise, kitâbına, yalnız müslimânların Peygamberi oldugunu anlatan ism
takmısdır. Kâfirlerin çogunun inançları böyledir. (Fâideli Bilgiler) kitâbımızın sonundaki
63.cü maddede, bozuk yazılarına cevâblar verilerek, azgın bir islâm düsmanı
oldugu, isbât edilmisdir. 1424 [m. 2003] de öldü. 307, 310, 410, 462, 571, 970.
374 — HAMMÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Ismâ’îl bin Ebî Süleymân
Müslim, Imâm-ı a’zamın hocasıdır. Ibrâhîm-i Neha’înin ve Enes bin Mâlikin talebeleridir.
120 [m. 738] senesinde vefât etdi. 268, 439, 440, 441, 443, 849, 1119.
375 — HAMZA “radıyallahü anh”: Resûlullahın amcasıdır. Hicretden yedi yıl önce
îmâna geldi. Bedr gazâsında çok kahramânlık gösterdi. Uhud gazâsında Vahsî tarafından
sehîd edildi. Uhud gazâsında sehîd olanların ismleri (Mir’ât-i Medîne)de
yazılıdır. (Vahsîye niçin bed düâ etmiyorsunuz) dediklerinde, (Mi’râc gecesi, Hamza
ile Vahsîyi kolkola Cennete giderken gördüm) buyuruldu. Uhud gazâsı, hicretin
üçüncü senesi Sevvâl ayında oldu. Kâfir ordusu üçbin [3000] kisi olup, yediyüzü zırhlı
ve ikiyüzü atlı idi. Onbes de kadın olup def çalar, sarkı söylerlerdi. Düsmandan
otuza yakın kisi öldürüldü. Islâm askeri yediyüz [700] olup, yüzü zırhlı idi. Iki at vardı.
Eshâb-ı kirâmdan yetmis kisi sehîd oldu. Altısı Muhâcirlerden, kalanı Ensârdan
idi. Uhud gazâsından dört ay sonra, Necd halkına da’vet için, yetmis genc gönderildi.
(Bi’ri Me’ûne) denilen yerde, hücûm edip, hepsini sehîd etdiler. Yalnız, iki sahâbî
kurtuldu. 1008, 1014, 1065, 1095, 1110, 1152, 1179, 1185, 1187, 1186.
376 — HAMZA BIN AHMED: Derezîlerin bozuk inanıslarını yayan, Mısrlı bir
sapıkdır. Fâtımî hükmdârı olan Hâkim-bi-emrillah da, bunun yalanlarına aldanarak,
yoldan çıkdı. 487, 740, 1089.
377 — HAMZA EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Bey’ ve sirâ risâlesi) çok
istifâdelidir. Bu kitâbı Ismâ’îl bin Osmân serh etmis, 1306 [m. 1890] da Istanbulda
basılmısdır. 640, 797, 811, 845, 873.
378 — HÂN-I HÂNÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mirzâ Azîz Abdürrahîm,
Ekber sâhın ve Selîm sâhın devlet adamlarındandır. Sâ’ir idi. Gücerat vâlîsi iken
1036 [m. 1627] da vefât etdi. Delhîdeki büyük türbesi harâbe hâlindedir. Imâm-ı
Rabbânî hazretlerini çok severdi. Hân-ı a’zam ise, 1033 de vefât etmisdir. 54, 97,
747, 753, 1147.
379 — HÂRICE TEBNI-ZEYD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’înden ve fukahâ-
i seb’a [yedi büyük âlim]dan idi. Doksandokuz 99 [m. 717] senesinde Medînede
vefât etdi. Babası Zeyd bin Sâbit, Sahâbenin büyüklerinden idi. 66.
380 — HARÎRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Alî, Halvetî idi. Tütün
içmenin harâm olmadıgını bildirdi. 1048 [m. 1639] de vefât etdi. 638.
381 — HÂRIS “radıyallahü anh”: Arabistânda Benî-Mustalak kabîlesinin reîsi
idi. Hicretin bes veyâ altıncı yılında, islâmiyyeti kabûl etmediginden harb edilerek
esîr alındı. Mu’cize görünce müslimân oldu. Kızı Cüveyriyyeyi Resûlullaha
nikâh eyledi. 381, 1088.
382 — HÂRÛN “aleyhisselâm”: Beni-Isrâîl Peygamberlerindendir. Mûsâ aleyhisselâmın
büyük kardesi idi. Mûsâ aleyhisselâmdan üç sene önce, yüzyirmiüç yasında,
yolda vefât etdi. 482, 1151, 1152.
383 — HÂRÛNÜRRESÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Mehdînin
oglu, Ebû Ca’fer-i Mensûrun torunu idi. Besinci Abbâsî halîfesi idi. [148] de tevellüd,
193 [m. 809] de Tus ya’nî Meshed sehrinde vefât etdi. [170] de büyük kardesi
Mûsâ Hâdînin yerine halîfe oldu. Orduları ile Üsküdâra kadar geldi. Fransa kra-
– 1106 –
lı birinci Sarl, ya’nî büyük Sarlmanla mektûblasırdı. Ona bir dıvâr sâati hediyye göndermisdi.
Avrupalılar, sâatin kendi kendine isledigini görünce, içinde seytân var
diyecek kadar câhil idiler. Çalar sâat 516 [m. 1022] de yapıldı. Muhammed bin Alî
ibni Sââtî, sâat i’mâlinde mâhir idi. Rakkaslı sâati, ilk olarak papa ikinci Silvestr
Endülüs müslimânlarında görerek Avrupaya getirdi. 1003 [m. 1594] de öldü. 172,
300, 465, 467, 649, 783, 1115, 1127, 1152, 1177.
384 — HASEN ADVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hasen bin Advî Hamzâvî Mısrî,
Mâlikî âlimlerindendir. 1220 [m. 1806] de Advede tevellüd, 1303 [m. 1885] de
vefât etdi. Câmi’ul-ezherde yetisdi ve müderris oldu. Çok kitâb yazdı. (Irsâd-ülmürîd
fî-hulâsa-ti ilmi tevhîd) ve (En-nefehât-üs-sâziliyye fî serh-ı Burde-til-Busayriyye)
kitâbları çok kıymetlidir. 458.
385 — HASEN BIN ALÎ “radıyallahü anhümâ”: Resûlullahın kızı hazret-i Fâtımanın
ogludur. Beyâz ve güzel yüzlü olup, yüzü Resûlullahın yüzüne çok benziyen
yedi kisiden biri bu idi. Resûlullaha bundan dahâ çok benziyen kimse yokdu. Oniki
imâmın ikincisi, islâm halîfelerinin besincisidir. Hicretin üçüncü [3] senesi, Medînede
tevellüd, [49] da Medînede vefât etdi. Babası hazret-i Alî sehîd olunca, kırk
[40] senesinde Kûfede halîfe seçildi. Kûfe, Basra, Irâk, Horâsân, Mekke, Medîne,
Hicâz ve Yemen ehâlisine, pederi gibi halîfe oldu. Diger memleketler, hazret-i
Mu’âviyenin elinde idi. Yedi ay sonra, Bagdâd yanında Anbar denilen yerde, ikisinin
ordusu harbe hâzır iken, müslimân kanı dökülmemesi için, hilâfeti hazret-i
Mu’âviyeye bırakdı. Hazret-i Mu’âviye kendisine dörtyüzbin akça gümüs para hediyye
gönderdi. Sonra hazret-i Hasen Medîneye geldi. Ölünciye kadar orada yasadı.
Hazret-i Mu’âviye, kendisinden sonra hazret-i Hasenin halîfe olmasına karâr verdi.
Bu haber her tarafa yayıldı. Fekat, hazret-i Hasen, kadın yüzünden, zevcesi tarafından
zehrlendi. Soyundan olanlara (Serîf) denir. 60, 62, 377, 381, 421, 511, 513,
514, 609, 621, 717, 752, 769, 846, 919, 1014, 1063, 1064, 1100, 1118, 1138, 1171.
386 — HASEN BIN ALÎ ASKERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Oniki imâmın
onbirincisi, Alî Nakînin ogludur. [232] de Medînede tevellüd, 261 [m. 875] senesinde
Bagdâdda vefât etdi. 62, 487, 1116.
387 — HASEN BIN SABBÂH: Yemen âmirlerinden Yûsüf-i Humeyrî neslindendir.
Nizâm-ül-mülk ve Ömer Hayyâm ile birlikde, imâm-ı Muvaffak-ı Nîsâpûrînin
talebesi idiler. Alb Arslanın hâcibi oldu. [472] de Nizâm-ül-mülkle arası
açılarak Mısra kaçdı. Sî’î oldugu için, Fâtımî hükümdârı Müstansırdan iltifât gördü.
Orada Ismâ’îl bin Ca’fer Sâdık torunlarından birisi ile tanısıp, Ismâ’îliyye
yolunu tutdu. Tevellüd yeri olan Rey sehrine geldi. Câhilleri aldatdı. Yol kesicilige,
eskıyâlıga, meshûr adamlara pusu kurup öldürmege basladı. [473] de Selçûkîlere
ısyân edip birkaç kal’a aldı. Ismâ’îliyye devletini kurdu. Afrikadaki (Ismâ’îliyye)
devletinden ayırmak için, buna (Sarkî), dogu devleti denir. [654] senesine
kadar sekiz hükümdâr geldi. Hasen, kırkbes sene hükm sürüp, 518 [m. 1124] de vefât
etdi. Ismâ’îlî fırkasını yaymak için çok zulm yapdılar. Ortalıgı kana boyadılar.
Ehl-i sünnet âlimlerini sehîd etdiler. [498] de Hind, Türkistân ve Horâsân hâcılarının,
Rey yakınında, yollarını kesip öldürdüler. 488, 500, 1110.
388 — HASEN BIN ZIYÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî fıkh âlimlerindendir.
204 [m. 819] senesinde vefât etdi. Imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin talebesinin
meshûrlarındandır. Ibni Ziyâd sâfi’î Yemenî baskadır. 120, 268, 439.
389 — HASEN HULÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Karadeniz sâhilindeki Çarsamba
kasabası müftîsi idi. Türkçe (Mecma’ul-âdâb) kitâbı meshûrdur. 392.
390 — HASEN-I BASRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’înin en büyügüdür.
Babası, Eshâb-ı kirâmdan Zeyd bin Sâbitin kölesi olan Ca’fer idi. Annesi de,
Ümm-i Seleme “radıyallahü anhâ” vâlidemizin câriyesi idi. Hadîs ve fıkhda çok derin
idi. [21] de tevellüd, yüzon 110 [m. 728] da vefât etdi. Basradadır. Alî “radıyal-
– 1107 –
lahü anh” ile sohbet etdigi (Fetâvâ-yı hadîsiyye)de uzun yazılıdır. 99, 688, 722, 1087,
1103, 1161, 1188.
391 — HASEN-I BERKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda Ahmed-i Berkînin
talebesidir. Imâm-ı Rabbânînin bereket-i sohbeti ile sereflenmisdir. Ölecegi
zemân buyurdu ki, bana baglı olanların afv olunacakları müjdesini aldım. Dahâ
fazla istedim. Sana inananlar magfûrdur denildi. Dahâ ziyâdesini istedim. Seni isitip
de sevenler, kıyâmete kadar magfûrdurlar buyuruldu. [Ya’nî kalbi yumusıyarak
tevbe eder ve Cennete girmege sebeb olan sâlih amelleri yapması nasîb olur.] 397.
392 — HASSÂF “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Ahmed bin Ömer, fıkh
âlimidir. (Edeb-ül-kâdî) kitâbı meshûrdur. 261 [m. 874] de Bagdâdda vefât etdi. 444.
393 — HÂSIM: Resûlullahın üçüncü babasıdır. Ismi Amrdır. Mekkede Tirid çorbasını
ilk yapdıgı için Hâsim denildi. Kureyslilerin Sâmda ticâret yapmaları için
Kayserden izn aldı. Nevfelin, Muttalibin ve Benî-Ümeyyenin ceddi olan Abd-i Semsin
birâderidir. Abd-i Sems ile ikiz olarak tevellüd etmislerdir. Abd-i Semsin oglu
Ümeyye, Kureys kabîlesinin büyüklerinden idi. Resûlullahın ve amcalarının ogullarına
(Hâsimî) veyâ (Benî-Hâsim) denir. 386, 390, 1067, 1068, 1175, 1178.
394 — HÂSIM-I KESMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 660. cı sırada, Muhammed
Hâsime bakınız!
395 — HATÎB-I BAGDÂDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâfız Ahmed bin Alî,
hadîs âlimlerindendir. Çok sayıda, kıymetli kitâb yazdı. Sâfi’î idi. 392 [m. 1002] de
Bagdâdda tevellüd, 463 [m. 1071] de orada vefât etdi. Imâm-ı a’zama ve imâm-ı Ahmede
dil uzatdı ise de, maglûb edildi. 392, 472, 476.
396 — HÂTIM-I ESÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ismi Ebû Abdürrahmân
bin Alvân olup, Sôfiyye-i aliyyedendir. Sakîk-i Belhînin eshâbındandır. Belh sehrinde
tevellüd ve ikiyüzotuzyedi 237 [m. 852] de vefât etmisdir. 1008.
397 — HÂTIM-I TÂÎ: Cömertligi ile meshûr bir sâ’irdir. Dîvânı ilk olarak
1289 [m. 1872] da Londrada, sonra 1315 [m. 1897] de almanca tercemesi ile basıldı.
Bi’setden önce ölmüsdür. 644.
398 — HATTÂT HÂFIZ OSMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hattât seyh
Hamdullahın talebesi olup, hocasını geçmisdir. Ayasofyada bulunan mushafından
foto-kopiler yapılarak çogaltılmısdır. 1110 [m. 1699] da vefât etmisdir. Koca Mustafâ
pâsa câmi’i bagçesindedir.
399 — HAVÂRÎLER: Îsâ aleyhisselâmın Eshâbı, ya’nî kendisini görüp de
îmân edenler azdı. Kendisinden sonra Îsevîligi dünyâya yaymak için, Eshâbı arasından
seçdigi oniki mü’mine (Havârî) denir. Fransızlar (Douze Apotres), Almanlar
(Apostel), Müncid ise, (Resûller) diyor. Bunlar; 1- (Petrus) veyâ (Pierre)
olup, asl ismi Kâmûsda (Sem’ûn), Lexiconda (Simon), Müncidde ise (Sim’ân)
olarak yazılıdır. Çok kimseleri îmâna getirdi. Antakyada büyük bir ma’bed yapdı.
Kırkıncı senede Romaya gitdi. Birkaç kerre Kudüse geldi. Altmısbesde, Neron
tarafından haça gerilerek i’dâm edildi. Îsâ aleyhisselâm sanarak (Yehûdâ)yı da böyle
çarmıha germislerdi. Papaların birincisi sayılmakdadır. Mezârı üzerine (Saint pierre)
kilisesi yapılmısdır. Hazîranın yirmidokuzunda yortusu yapılır. 2- (Andreas),
Petrusun kardesidir. (André) de denir. X seklindeki çarmıha gerilerek öldürüldü.
Ikinci tesrînin [kasım] otuzunda yortusu yapılır. 3- (Yuhannâ) olup, (Yahyâ) demekdir.
Buna (Johannes), (Jean) ve (Jani) de denir. Ortodokslar (Juvan), Ingilizler
(John), ermeniler de (Ohannes) derler. Yüz senesinde Efesde ölmüsdür. Onikinci
ayın yirmiyedisinde yortusu yapılır. 4- (Büyük Ya’kûb)dur. Ingilizler (James),
Fransızlar (Jacque) diyor. Yuhannânın kardesidir. Temmuzun yirmibesinde yortusu
yapılmakdadır. 5- (Filip), Anadoluda öldü. Mayısın birinci günü yortusu yapılmakdadır.
6- (Toma), yâhud (Thomas), Îrân ve Hind taraflarına gidip, oralarda
sehîd edilmis, Urfaya getirilmisdir. Son ayın yirmibirinde yortusu yapılır. Barnabas
Incîlinde bunun ismi yazılı degildir. 7- (Bartelemi) veyâ (Bartolome), 71 se-
– 1108 –
nesinde Erzurumda sehîd edildi. Agustosun yirmidördünde yortusunu yaparlar.
8- (Matthias) veyâ (Mathias) olup, mürted olan ve Îsâ aleyhisselâmın bulundugu
yeri yehûdîlere haber veren ve onun sekline çevrilerek çarmıha gerilen (Yudas Isharyot)
[Yehûdâ]nın yerine, havârîler tarafından havârî seçilmisdir. Habese ve Îrâna
gitmis, 61 de Îrânda sehîd edilmisdir. Subâtın yirmidördünde yortusu yapılır.
Îsâ aleyhisselâmdan sekiz sene sonra, ondan isitdiklerini yazmıs olan (Mettâ)
[Matthaus=Mattieu] baska olup, havârîlerden degildir ve yortusu eylülün yirmibirindedir.
9- (Küçük Ya’kûb) veyâ (Jacque), altmısiki senesinde sehîd edildi. Mayısın
ilk günü yortusu yapılır. 10- (Simon) veyâ (Sem’ûn), hazret-i Meryemin
hemsîresinin oglu oldugu ve yüzyedi senesinde sehîd edildigi (Kâmûs)da yazılıdır.
(Müncid)de buna (Sim’ân) denilmekdedir. Yirmisekiz ekimde yortusu yapılmakdadır.
11- (Yehûdâ) veyâ (Yudas), küçük Ya’kûbun kardesidir. Yirmisekiz ekimde
yortusu yapılmakdadır. 12- (Taddeus) [Thaddaus]un havârî oldugu Markusun
Incîlinde yazılıdır. Lukanın Incîlinde, bunun yerine, (Judas Yakobi) yazılıdır.
Mettânın Incîlinde ise (Lebbaus) denildigini Knaurs Lexikon bildiriyor.
Îsâ aleyhisselâmdan gördüklerini ve isitdiklerini dogru olarak yazmıs olan (Barnabas),
kendisinin oniki Havârîden biri oldugunu bildiriyor. Hâlbuki hıristiyan kitâblarında
bunun yerinde Thomas yazılıdır. Îsâ aleyhisselâmdan isitdik dediklerini
yazmıs olan (Marko) ve (Luka)nın Havârî olmadıkları ve (Yuhannâ)nın Havârî
oldugu bellidir. 42, 389, 448, 534, 761, 1079, 1122, 1152, 1161, 1190, 1192.
400 — HAVVÂ: Âdem aleyhisselâmın zevcesidir. Cenâb-ı Hak, Âdem aleyhisselâmı
toprakdan halk buyurdukdan sonra, sol kaburga kemiginden hazret-i Havvâyı
yaratdı. Ikisini Cennete koydu. Iblîs, Havvâyı aldatıp, yasak edilen meyveden
yediler. Cennetden çıkarıldılar. Ibni Ishak, kırkbir erkek, kırk kızı oldu diyor. Kitâbların
çogunda ise, yirmi def’a ikiz evlâdı, bir def’a da yalnız Sît “aleyhisselâm”
olmusdur denilmekdedir. Âdem aleyhisselâmdan sonra Ciddede vefât etdi. 344,
386, 387, 574, 601, 1069.
401 — HAYÂLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Mûsâ, büyük âlimlerdendir.
Izniklidir. Mısra gitdi. 870 [m. 1465] senesinde Bursada vefât etdi. (Serh-i
akâid hâsiyesi) çok kıymetlidir. 1062, 1147.
402 — HAYÂTÎ HALÎL EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Elbüstânlı seyyid
Halîl bin Hayâtî, 1267 [m. 1851] de vefât etdi. 538, 1138.
403 — HAYREDDÎN-I REMLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Ahmeddir.
Hanefî mezhebinde büyük fıkh âlimidir. 993 [m. 1585] de Remlede tevellüd, 1081
[m. 1670] de orada vefât etdi. Fetvâları, Istanbulda Süleymâniyye kütübhânesi, Yeni
Câmi’ kısmında vardır. 1300 senesinde Mısrda Bulakda, gâyet nefîs basılmıs, 1974
de Beyrutda ofset baskısı yapılmısdır. (Levâih-ul-envâr) ismindeki (Minah-ul-Gaffâr)
hâsiyesi ve (Esbâh) hâsiyesi çok kıymetlidir. (Dürr-ül-muhtâr) sâhibi Alâ-üddîn-
i Haskefînin hocasıdır. 393, 395, 398, 591, 616, 825, 872, 998, 1162.
404 — HEISENBERG “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Atomun yapısı ile ugrasdı.
Müslimân oldu. 1376 [m. 1956] da Istanbulda konferans verdi. 563.
— Hempher: (Ingiliz Câsûsunun I’tirâfları) kitâbındadır.
405 — HERAKLIÜS: Rum imperatörü idi. Resûlullah ile mektûblasırdı. Karsılıklı
elçi ve hediyye gönderirlerdi. Îmâna gelmedi. 20 [m. 641] senesinde, otuz bir
yasında öldü. 376, 1045, 1046, 1091, 1118.
406 — HERDER (Von): Alman dinler târîhi profesörü idi. 1157 [m. 1744] de
tevellüd, 1218 [m. 1803] de vefât etdi. Dünyâ çapında bir teolog idi. Insanlık târîhinin
felsefesi üzerinde ugrasdı. Hıristiyanlıga karsı yapılan düsmanlıgın, körü körüne
islâmiyyete de yapılmasının yanlıs olacagı fikrini ortaya koydu.
407 — HEREM BIN HAYYÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Veysel Karânîyi
gördü. Ondan çok nasîhat aldı. 677.
– 1109 –
408 — HEROD (Büyük): Romalıların emrinde Filistin vâlisi idi. Yehûdî idi. Îsâ
aleyhisselâmı çocuk iken, öldürmek için emr verdi. Hazret-i Meryem bunu isitince,
oglunu Mısra götürdü. 1190.
409 — HIND “radıyallahü anhâ”: Mekke kâfirlerinden Utbe bin Rebî’a bin
Abd-i Sems bin Abd-i Menâf kızı, Ebû Süfyânın zevcesi idi. Uhud gazâsında düsmân
askerlerine cesâret veriyordu. Hazret-i Hamzanın sehîd edilmesine sebeb oldu.
Mekke fethinde müslimân oldu. Kadınlar adına Resûlullah ile sözlesme yapdı.
Hayrlı düâya mazhar oldu. 11 senesinde yapılan Yermük gazâsında, islâm ordusunda
bulunup, askeri harbe tesvîk etdi. Onüç [13] senesinde vefât etdi. Hazret-
i Mu’âviyenin annesidir. 785, 1138, 1185, 1186, 1187.
410 — HITLER: 1307 [m. 1889] da tevellüd etdi. 1353 [m. 1934] de alman devlet
baskanı oldu. Çok sayıda yehûdî öldürdü. 1358 [m. 1939] Eylül ayında ikinci dünyâ
harbini açdı. Ispanyadan baska bütün Avrupayı, Balkanları, Libyayı aldı. Moskovaya
kadar yayıldı. Sonra maglûb oldu. 1364 [m. 1945] de intihâr etdi.
411 — HIZIR: Ibrâhîm aleyhisselâmdan sonra yasamıs bir Nebî veyâ Velîdir. Zülkarneyn
askerinin reîsi idi. Mûsâ aleyhisselâm ile yolculuk etdi. Ümmet-i Muhammedden
degildir. Fekat rûhu, ba’zı Velîlere feyz vermisdir. Öldükden sonra, rûhu insan seklinde
görünüp garîblere yardım etmekdedir. 686, 743, 744, 1062, 1089, 1123, 1193.
412 — HÛD “aleyhisselâm”: Yemende bulunan Âd kavmine Peygamber idi.
Inanmadılar. Rüzgâr ile helâk oldular. Hûd “aleyhisselâm”, îmân edenlerle Mekkeye
gelmisdi. Orada vefât etdi. Ibni Âbidîn, ön sözünde diyor ki, (Sâmda Ümeyye
câmi’inin kıble dıvarının yeri, Hûd aleyhisselâmın makâmı idi. (Kurtubî tefsîri)
nde, Câmi’-i Ümeyyeyi Velîd bin Abdülmelik yapdırmadan önce, burası zeytinlik
idi. Vaktîle Hûd aleyhisselâmın bostanı idi yazılıdır. Bu câmi’in dört dıvarını
ilk önce Hûd “aleyhisselâm”, bostan dıvarı olarak yapmısdır.) 142, 482, 1128.
413 — HUGO DE VRIES: Hollandalı nebâtâtcıdır. Mutasyon teorisini kurdu.
1264 [m. 1848] de tevellüd, 1353 [m. 1934] de vefât etdi. 540.
414 — HÜLÂGÜ HÂN: Cengizin torunudur. Onun gibi kâfir idi. Îrânda ilhânî
devletini kurdu. 656 [m. 1258] da Bagdâdı yakdı, yıkdı. Sekizyüzbin müslimân
öldürdü. Buna karsılık, Hasen Sabbâhın kurmus oldugu Ismâ’îliyye devletinin son
reîsleri olan Rükneddîni öldürdü. Horâsân ve Azerbaycândaki Ismâ’îliyye eskıyâlarını
kılıncdan geçirdi. Yüzlerce kal’a ve sıgnaklarını yıkdı. Müslimânları büyük
bir felâketden kurtardı. Yalnız Süriyedeki kal’a ve tekkeleri kaldı. 663 [m. 1265]
senesinde Îrânda Merâgada öldü. 377, 388, 1081.
415 — HULVÂNÎ SEMS-ÜL-EIMME “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzyetmisbesinci
[875] sırada, Sems-ül-eimme-i Hulvanî ismine bakınız! Halvânî de
denir. Halvânî, tatlıcı demekdir. 216, 223, 271, 309, 444, 826.
416 — HÜMÂYÛN SÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistândaki büyük islâm
devletinin ikinci sultânıdır. 913 [m. 1508] de Kâbilde tevellüd edip, [937] de
tahta çıkdı. [947] de hükûmetden ayrılıp, Îrâna ilticâ etdi. [962] de Efganlılarla harb
edip, Delhîde tekrâr hükümdâr oldu. 963 [m. 1556] de vefât etdi. Delhîde türbesi,
müze hâlindedir. Âlim ve âdil olup, islâmiyyete çok hizmet etdi. 1097.
417 — HÜSÂMEDDÎN AHMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî Nizâmüddîn
Bedahsînin ogludur. Hindistânda Hâce Bâkî-billahın eshâbındandır. Imâm-ı
Rabbânî hazretlerinin büyüklügünü de herkesden iyi bilirdi. Imâm-ı Rabbânî vefât
edince, Muhammed Hâsim-i Kesmîye yazdıgı bassaglıgında, (Allahü teâlâ, o
sûrî ve ma’nevî kemâllerin, fazîletlerin, toplandıgı yer olan zâtı, dostların kalblerinin
ve gözlerinin ısıgı eylesin! O Evliyâların sıgınagının ayrılık acısı hangi kelime
ile anlatılabilir ki, yalnız onu tanıyanlara degil, bütün müslimânlara yazık oldu.
Îmânı olan herkes, cigerleri yakan bu olaydan aglamalı, sızlamalıdır) demisdir.
Her tanıdıgını, imâm-ı Rabbânînin hizmetine, sohbetine, derslerine sarılmaga
tesvîk ederdi. Binkırküç 1043 [m. 1634] de vefât etdi. Kabri, Delhîde hâce Bâ-
– 1110 –
kî-billah türbesinin yanındadır. 398, 933, 953, 966, 1035.
418 — HÜSÂMEDDÎN ÖMER “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ömer bin Abdül’azîz,
Hanefî fıkh âlimidir. [483] de tevellüd, 536 [m. 1142] da Semerkandda sehîd
oldu. Sadr-üs-sehîd de denir. Muhammed Seybânînin kitâblarını serh etdi. (Fetâvâ-
i kübrâ)sı ve (Umdetül-müftî)si çok kıymetlidir.
419 — HÜSÂMEDDÎN-I RÂZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî fıkh âlimidir.
Adı, Alî bin Ahmeddir. 598 [m. 1203] senesinde Sâmda vefât etdi.
420 — HÜSEYN “radıyallahü anh”: Resûlullahın torunu, hazret-i Alînin ikinci
ogludur. Oniki imâmın üçüncüsü, Ehl-i beytin besincisidir. Bunun soyundan olanlara
(Seyyid) denir. Hicretin altıncı [6] senesinde tevellüd, 61 [m. 680] senesinin Muharrem
ayının onuncu günü Kerbelâda sehîd oldu. Mubârek bası, Mısrda, Karâfe kabristânındadır.
Resûlullahın torunu ve çok sevdigi oldugu için, Ehl-i sünnetin gözbebegidir.
Sî’îler, kendisini, hazret-i Alînin oglu oldugu için, asırı seviyoruz diyerek,
Muharremin onuncu günü mâtem tutuyorlar. 60, 62, 356, 377, 421, 513, 514, 538, 717,
738, 752, 769, 846, 919, 1063, 1064, 1066, 1100, 1126, 1141, 1171, 1191, 1196.
421 — HÜSEYN BIN ALÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Serîf Hüseyn, Mekke
emîri idi. [1268] de tevellüd, 1349 [m. 1930] da vefât etdi. Birinci cihân harbinde,
ingilizler Arabistân çöllerinde yasıyan câhilleri silâhlandırıp, Mekkeye saldırtdı.
Serîf Hüseyni, seni koruyacagız diye aldatıp, Kıbrısda bir otele habs etdi. Hicâz [m.
1924] de vehhâbîlerin eline geçince, Kıbrısdan çıkardı. Otel parasını da kendisinden
aldılar. 461, 1060, 1066.
422 — HÜSEYN HILMI ISIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nâm-ı müsteârı
(Sıddîk Gümüs)dür. Babası Sa’îd, dedesi Lofcanın Tepova köyünden Ibrâhîm
Pehlivândır. Ikisi de Eyyûb Sultânda medfûndur. Balkan harbinde sehîd oldugu
tepeye ismi verilen Bursalı Kâmil efendi ile hemsîresi Âise hanımın anneleri Fâtıma
hanım Ibrâhîm Pehlivânın birâderinin kızıdır. Çesidli din ve fen kitâblarının
yazarıdır. Türkçe, arabî, fârisî, fransızca, almanca ve ingilizce kitâbları nesr etmisdir.
Kitâbları bütün memleketlerde okunmakdadır. Tegmenlikden albaylıga kadar
türk ordusunda zehrli gazlar mütehassıslıgı ve kimyâ ögretmenligi yapmıs, çok
subay yetisdirmisdir. Istanbul üniversitesinde çalısarak, (Phenyl-ciyan-nitrometan)
cisminin sentezini yapmıs ve formülünü bulmusdur. Bunu bildiren raporunu Fen
fakültesi 1937 de, (Fritz Arndt, Lotte Loewe, Hilmi Isık) ismleri ile Devlet matbaasında,
ingilizce olarak, 2.ci cild numarası ile basdırmısdır. Ayrıca fen fakültesinin
1937 senesi ikinci kânûn târîhli (Fen fakültesi mecmu’asında) 139.cu sahîfesinde
nesr edilmisdir. Bu basarılarından dolayı çok tebrîkler almısdır. Din bilgilerinde
derin âlim ve tesavvuf ma’rifetlerinde kâmil ve mükemmil olan, kerâmetler,
hârikalar sâhibi seyyid Abdülhakîm efendinin yetisdirdigi salâhiyyetli bir din
adamıdır. 1929 dan 1362 [m. 1943] senesine kadar o büyük zâtdan ders almıs,
arabî ve fârisî tercemeler yaparak gençlige hizmet için çalısmısdır. (Hakîkat Kitâbevi)
nde, 1415 hicrî ve 1995 mîlâdî senesinde, kendi hâzırladıgı 60 arabî ve 25 fârisî
ve 14 türkçe ve bunlardan terceme etdirdigi, fransızca, ingilizce, almanca, rusca
ve arnavudca ve diger dillerdeki kitâbların mikdârı yüzden fazladır. Vehhâbî,
râfızî ve teblîg-ı cemâ’at denilen Ehl-i sünnet düsmanlarını rezîl etmisdir. Hakîkat
Kitâbevinin basdırdıgı kitâblar, (Internet) vâsıtası ile bütün dünyâya dagılmakdadır.
(Çok kitâb okudum. Ehl-i sünnet âlimlerinin yükseklikleri yanında, pek câhil,
bir hiç oldugumu anladım. Onları tanıyabilmek, yollarında bulunmak, büyük
ni’metdir. Resûlullahın yolu, onların gösterdikleri yoldur. Resûlullahın güzel ahlâkı,
onların ahlâkıdır. Dünyâda ve âhıretde se’âdete kavusmak isteyen, o büyüklerin
yoluna, sımsıkı sarılsın!) derdi. 1911 de, Eyyûb Sultânda, (Vezîr tekkesi)nde
tevellüd etdi. Ilk tahsîlini Eyyûb sultân Resâdiye nümûne mektebinde, lise tahsîlini
Halıcıoglu askerî lisesinde yapdı. 1960 da tekâ’üd oldu. 2000 ve sonraki senelerde
Bogaziçinde Sarıyerdeki yalısında, kitâblarına ilâveler yaparak ve tevbe ve
istigfâr ile vaktlerini kıymetlendirdi. Talebelerinden baska hiç kimse ile görüsmez-
– 1111 –
di. Hüseyn Hilmi Isıkın “rahmetullahi aleyh” babası Sa’îd efendi 1929 senesinde Eyyûb
Sultânda vefât etmis, Eyyûb Sultân kabristânında medfûndur. Annesi Âise hanım,
Mamakda vefât etmis, Baglumda medfûndur. Büyük birâderi Mustafâ efendi,
astsubay mektebini bitirip, bu mektebde ögretmen iken, Sifâ yokusundaki babasının
evinde hastalanarak vefât etmis, Eyyûbde defn edilmisdir. Diger birâderi
Ibrâhîm efendi, deniz astsubay mektebini bitirip, Almanyada ihtisâs yapdıkdan sonra,
Karaköyde polis me’mûru iken, bir kazâ kursunuyla sehîd olmus ve karakol civârındaki
kabristâna defn edilmisdir. Küçük birâderi, Mehmed Sedâd efendi, Türkiye
gazetesinde yazar iken, 1997 de vefât etmis, Kasgârî dergâhı yanında medfûndur.
Hemsîreleri Zehrâ, Fâika ve Nazîme hanımlar evlenmemis, Zehrâ ve Nazîme
hanımlar Istanbulda vefât etmisler, Fâika hanım, Fâtihdeki evinde oturmakda
iken, 1424 [m.2003]de vefât etmisdir. Mehmed Sedâd begin hanımı Fâtıma hanım,
Fâtihdeki evinde oturmakdadır. Hüseyn Hilmi Isıkın amcası Halîl efendi, Ca’fer ve
Mustafâ efendiler vefât etmislerdir. Iki teyzesi, Cemîle ve Fevziye hanımlardır. Fevziye
hanımın oglu Semi’ beg ve kızı Suhandan hanımdır. Semi’ begin üç kızı ile Suhandan
hanım Fâtihde oturmakdadırlar. [Hüseyn Hilmi Isık “rahmetullahi aleyh”
26 Ekim 2001 [9 Sa’bân 1422]de vefât etmis olup, Kasgârî dergâhı yanında medfûndur.
Kıymetli insan Abdülhakîm Isık, 25 Mart 2001 [30 Zilhicce 1421]de vefât etmis
olup, kabri babasının yanındadır.] 89, 359, 975, 1078, 1145, 1193.
423 — HÜSEYN-I BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Yahyâdır. 400
[m. 1010] senesinde vefât etdi. 466.
424 — HÜSEYN VÂ’IZ-I KÂSIFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn bin Alî
Hirâtda vâ’ız idi. 910 [m. 1505] da orada vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Fârisî (Mevâhib-
i aliyye) tefsîri meshûrdur. [1246] da Ismâ’îl Ferrûh Kırîmî, türkceye çevirmis,
(Mevâkib) ismini vermisdir. Muhammed Bitlîsî [vefâtı 982] baska bir tercemesini yapmısdır.
(Ahlâk-ı Muhsinî) kitâbı ingilizceye terceme edilmisdir. 70, 392, 1075.
425 — HUSRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Alî bin Ibrâhîm Husrî
Basrada tevellüd etdi. Hanbelî idi. Bagdâdda büyük Velî Ebû Bekr Muhammed
Siblînin talebesinden idi. 371 [m. 981] de vefât etdi. 92.
426 — HUZEYFE-I MER’ASÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ibrâhîm Edhemin
talebesindendir. 207 [m. 822] de vefât etdi. Mer’as Sâmdadır. (Sohbet az da olsa,
te’sîr eder) hadîsini okur. Dünyâ ehlinin sohbetinden kaçınırdı. 687.
427 — HUZEYFE-TÜBNI YEMÂN “radıyallahü anh”: Babası Yemân ile berâber
Medîneye gelip müslimân oldu. Uhud gazâsında bulundu. Münâfıkları yalnız
bu bilirdi. Îrân fütûhâtında bulundu. Nusaybin vâlîsi oldu. Hazret-i Osmânın
sehâdetinden kırk gün sonra vefât etdi. 415, 633, 1090.
428 — IBNI ABDILBERR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâfız Cemâleddîn Ebû
Ömer Yûsüf bin Abdüllah, Mâlikî fıkh ve hadîs âlimidir. 368 [m. 978] de Kurtubada
tevellüd, 463 [m. 1071] de Sâtıbede vefât etdi. (El-isti’âb fî-ma’rife-til-eshâb)
kitâbı iki cild olup, Hindistânda basılmısdır. Berlinde el yazısı ile mevcûddür. 1328
de Mısrda basılan (El-isâbe fî-temyîz-is-sahâbe) kitâbının kenârında da vardır. Beyrutda
ofsetle yeniden basılmısdır. 1007.
429 — IBNI ÂBIDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Muhammed Emîn bin
Ömer bin Abdül’azîz fıkh âlimlerindendir. 1198 [m. 1784] de Sâmda tevellüd,
1252 [m. 1836] de orada vefât etdi. Mevlânâ Hâlid-i Bagdâdînin sohbeti ile sereflenerek
kemâle geldi. O vilâyet günesinin Sâmda cenâze nemâzını bu kıldırdı. Çok
kitâb yazdı. (Dürr-ül-muhtâr)a yapdıgı hâsiyesi bes cild olup, (Redd-ül-muhtâr)
adı ile, birkaç def’a basılmısdır. Hanefîde en saglam fıkh kitâbıdır. (Se’âdet-i
ebediyye) kitâbının her üç kısmındaki yüzotuz madde tutan fıkh bilgilerinin çogu
bu hâsiyenin [1272] hicrî senesinde Mısrda, Bulak matba’asında basılan bes cildinden
terceme edilmisdir. Fetvâları da basılmısdır. 9, 19, 20, 21, 34, 35, 52, 53, 72, 96,
97, 113, 120, 125, 130, 132, 134, 142, 143, 145, 148, 151, 154, 157, 158, 159, 163, 167,
– 1112 –
177, 181, 194, 207, 208, 210, 215, 216, 221, 237, 245, 248, 249, 257, 258, 259, 260, 268,
278, 279, 282, 284, 285, 287, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 300, 302, 304, 307, 308,
309, 310, 311, 315, 317, 319, 320, 322, 323, 324, 325, 326, 330, 333, 335, 336, 337, 351,
357, 364, 365, 382, 388, 393, 407, 409, 418, 421, 432, 434, 435, 437, 439, 450, 454, 462,
465, 471, 472, 473, 477, 479, 487, 546, 572, 581, 586, 588, 599, 602, 613, 614, 615, 616,
622, 626, 629, 634, 636, 637, 692, 731, 732, 734, 747, 761, 780, 786, 796, 812, 813, 825,
826, 829, 837, 838, 852, 858, 861, 863, 867, 872, 874, 886, 889, 890, 897, 899, 1010,
1019, 1023, 1074, 1083, 1090, 1105, 1110, 1115, 1190.
430 — IBNI ADÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Ahmed Abdüllah ibnül’adî,
hadîs imâmlarındandır. [242] de Cürcânda tevellüd, 323 [m. 935] de Esterâbâdda
vefât etdi. Hadîs-i serîf toplamak için, Irâk, Mısr, Sâm ve Hicâzı dolasdı. 61, 465.
431 — IBNI ASÂKIR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Hasen fıkh ve hadîs
âlimidir. 499 [m. 1105] da Sâmda tevellüd, 571 [m. 1176] de orada vefât etdi. Seksen
cild (Sâm târîhi) yazmısdır. 511, 761, 1014.
432 — IBNI BATTÂL: Alî bin Halef, Kurtubada Mâlikî âlimlerindendir. 449
[m. 1057] senesinde Valensiyada vefât etdi. (Buhârî)yi serh etmisdir. 644.
433 — IBNI CERÎR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sekizyüzdoksanbesinci [895]
sırada Taberî ismine bakınız! 391.
434 — IBNI CEVZÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Altmısaltıncı [66] sırada Abdürrahmân
Cevzî kelimesine bakınız! 210, 311, 442, 457, 458, 494, 497, 641, 1070.
435 — IBNI CEZERÎ: Semseddîn Muhammed bin Muhammed bin Alî, Sâfi’î
âlimlerindendir. 751 [m. 1350] de Sâmda tevellüd, 833 [m. 1429] de Sîrâzda vefât
etdi. Yıldırımdan ve Tîmûr hândan çok iltifât gördü. (Hısn-ül-hasîn) düâ kitâbı,
arabî ve fârisî serhleri ile birlikde basılmısdır. Bunu okuyan hastanın iyi olacagı,
(Hadarât-ül-kuds) 191. ci sahîfesinde yazılıdır. 1249.
436 — IBNI CÜREYC “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdülmelik bin Abdül’azîz
Kureysî ve Emevî, [80] senesinde tevellüd, 149 [m. 766] senesinde, Mekkede vefât
etdi. Islâmda, ilk kitâb yazan budur. (Tefsîr) ve (Sünen) kitâbı vardır. 644.
437 — IBNI EBIDDÜNYÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Abdüllah bin
Muhammed, târîhcidir. Üçyüze yakın kitâb yazdı. 208 [m. 823] de tevellüd, 281 [m.
894] de Bagdâdda vefât etdi. Kureyslidir. Sâfi’î idi. 418, 643, 891, 1014.
438 — IBNI EBÎ SEYBE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Abdüllah bin
Muhammed, hâfız idi. Yüzbin hadîs-i serîfi râvîleri ile birlikde, ezber bilene (Hâfız)
denir. 234 [m. 850] senesinde vefât etdi. (Müsned) kitâbı meshûrdur. 392, 457,
476, 477.
439 — IBNI EMÎR HÂC HALEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Emîr hâc Muhammed bin Muhammed Halebî, Hanefî âlimlerindendir. Ibni Hümâmın
talebesidir. Kâdî idi. 879 [m. 1474] da vefât etdi. Ibni Hümâmın (Tahrîr)
adındaki fıkh kitâbını ve (Münyetül-musallî) fıkh kitâbını ve (Muhtâr) fıkh kitâbını
serh etmisdir. Birincisine (Takrîr), ikincisine (Hilye-tül-mücellî) adını vermisdir.
134, 148, 1001.
440 — IBNI ESÎR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Hasen Izzeddîn Alî bin Ebilkerem
Cezrî 555 [m. 1160] de Cezîre-i Ibni Ömerde tevellüd, 630 [m. 1232] da Mûsulda
vefât etdi. Hadîs âlimi ve târîhci idi. (Kâmil) adındaki târîhi 1282 [m. 1866]
de Felemenkde Leiden sehrinde ve Beyrutda basıldı. (Üsüd-ül-gâbe) kitâbı, bes
cild olup, yedibinbesyüz Sahâbînin hâl tercemesini bildirmekdedir. 698, 992.
441 — IBNI HACER-I ASKALÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sihâbüddîn Ahmed
bin Alî, hadîs imâmı ve Sâfi’î fıkh âlimidir. 773 [m. 1371] de Mısrda tevellüd,
852 [m. 1448] de orada vefât etdi. Yüzelliden çok kitâbı vardır. (El-isâbe fî-temyîzissahâbe)
kitâbı Ibni Esîrin (Üsüd-ül-gâbe) kitâbından dahâ mükemmeldir.
Dört cilddir. [1280] de Hindistânda ve [1328] de Mısrda ve Beyrutda basılmısdır.
– 1113 –
(Bulug-ul-merâm) kitâbının ve bunun (Sübül-ü-selâm) adındaki arabî serhınin 1379
[m. 1960] senesinde Beyrutda ofsetle dördüncü baskısı yapılmısdır. Beyrutda
(Mekteb-üt-ticârî)de satılmakdadır. 442, 458, 500, 644, 765, 1117, 1155.
442 — IBNI HACER-I MEKKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sihâbüddîn Ahmed
bin Muhammed Hiytemî, Mekke-i mükerremenin büyük âlimi ve Sâfi’î fükahâsından
idi. 899 [m. 1494] da tevellüd, 974 [m. 1566] de Mekkede vefât etdi. Fetvâları ve
(Savâ’ık) kitâbı ve (Minhâc) serhı olan (Tuhfe)si ve (Zevâcir)i ve (Kalâid-ül-ukbân)
kitâbı çok kıymetlidir. (Savâ’ık-ul muhrıka)sı, Mısrda ikinci def’a olarak, 1385 [m.
1965] de basılmısdır. (Hayrât-ül-Hisân) kitâbı 1304 de Mısrda ve Urdu tercemesi Pâkistânda
ve Hakîkat Kitâbevi tarafından Istanbulda, (El-i’lâm bi-kavâti’il-islâm)ı,
(Zevâcir)inin ve (Sebîl-ün-necât)ın sonlarında basdırılmısdır. 47, 63, 172, 238, 247,
280, 297, 390, 391, 420, 441, 442, 443, 449, 452, 453, 457, 458, 469, 477, 496, 498, 722,
724, 739, 741, 780, 1010, 1064, 1077, 1096, 1116, 1117, 1123, 1134, 1144, 1156, 1162.
443 — IBNI HALDUN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân bin Muhammed
büyük islâm târîhcisidir. 732 [m. 1332] de Tûnusda tevellüd, 808 [m.
1406] de vefât etdi. Târîhi yedi büyük cilddir. Türkçeye ve Avrupa lisânlarına terceme
edilmisdir. 541.
444 — IBNI HANEFIYYE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Hanefiyye,
hazret-i Alînin ogludur. Annesi Havle binti Ca’fer bin Kays-il-Hanefiyye oldugu
için, Ibni Hanefiyye denilir. Hicretin yirmibirinde [21] tevellüd, 71 [m. 690]
senesinde de, Medînede vefât etdi. Verâ’ ve takvâsı çokdu. Çok cesûr idi. 452.
445 — IBNI HAZM: Ebû Muhammed Alî bin Ahmed, Endülüs felsefeci ve âlimlerindendir.
Vezîr [bakan] idi. 384 [m. 994] de Kurtubada tevellüd, 456 [m. 1064]
da vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Selef-i sâlihîni begenmeyip, dogru yoldan çıkdıgı,
(Kesf-üz-zünûn)da, (Milel-nihal) kelimesinde yazılıdır. (Zâhiriyye) mezhebinde
oldugu, Dâvüd-i Bagdâdînin (Eseddül-cihâd) kitâbı sonunda yazılıdır. Bu mezhebin
kurucusu Dâvüd bin Alî Isfehânî olup, 202 [m. 817] de Kûfede tevellüd, 270
[m. 883] de Bagdâdda vefât etmisdir. Sâfi’î idi. Fekat taklîde ve kıyâsa karsı idi.
Mezhebi tutunamamıs, kalmamısdır. 272, 463, 467, 532, 538, 1089, 1184.
446 — IBNI HIBBÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Hâtim Muhammed bin
Ahmed Temîmî, hadîs imâmı ve Sâfi’îdir. Semerkand kâdîsı idi. Sicstânda Bust kasabasında
tevellüd ve 354 [m. 966] de Semerkandda vefât etdi. 391, 392, 450, 1009.
447 — IBNI HISÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Muhammed Abdülmelik
bin Hisâm-i Humeyrî, Basrada tevellüd, 218 [m. 833] senesinde Mısrda, Füstat sehrinde
vefât etdi. Resûlullahın hayâtını anlatan (Ibni Ishak sîreti)nin serhı olan (Sîret-
i Ibni Hisâm) kitâbı çok kıymetlidir. (Sîret-i Ibni Hisâm) târîhini çok kimseler
serh etmisdir. Bu serhler arasında Süheylînin (Ravd-ül-enf)i ve (Aynî serhı) meshûrdur.
374, 1079.
448 — IBNI HÜMÂM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kemâleddîn Muhammed bin
Abdülvâhid Sîvâsî, Hanefî fıkh âlimlerindendir. 790 [m. 1388] da tevellüd, 861 [m.
1456] de vefât etdi. (Hidâye) serhı olan (Feth-ul kadîr) kitâbı ve (Tahrîr) kitâbı çok
kıymetlidir. [988] de vefât eden onaltıncı seyh-ul-islâm Kâdî zâde Semsüddîn
Ahmed efendi (Feth-ul-Kadîr)e hâsiye yapmısdır. Sekiz cild olup Mısrda basılmısdır.
1006 [m. 1597] da vefât eden, halvetî mesâyıhinden Ahmed Semsüddîn bin Muhammed
Sîvâsî baska olup, (Irsâd-ül-avâm) ve (Mevlid-ün Nebî) kitâbları meshûrdur.
120, 136, 271, 275, 629, 1113.
449 — IBNI ISHAK: Muhammed bin Ishak, ilk islâm târîhcisidir. 151 [m. 768]
senesinde Bagdâdda vefât etdi. (Sîret-i Resûl) kitâbını Ibni Hisâm serh ederek (Tezhîb-
i siyer-i Ibni Ishak) demis, alman Westenfeld basdırmısdır. (Sîret-i Resûl) târîhini
çok kimseler serh etmisdir. Bunlar arasında (Aynî) ve (Süheylî) meshûrdur.
Süheylî serhine (Ravd-ül-enf) denir. Abdürrahmân bin Abdüllah-i Süheylî 508 de
Endülüsde tevellüd ve besyüzseksenbir 581 [m. 1186] senesinde Merrâküsde ve-
– 1114 –
fât etmisdir. Baska kitâbları da vardır. Hadîs âlimi Ibni Ishak baskadır. 374, 391,
1109, 1189.
450 — IBNI ISHAK-I KINDÎ: Ebû Yûsüf Ya’kûb bin Ishak-ı Kindî, meshûr felsefecidir.
Tıb ve matematikde yüzlerce kitâb yazdı. 260 [m. 873] de vefât etdi. Babası,
Mehdî ve Hârûn-ür-Resîd zemânlarında Kûfe emîri idi. Büyük dedesi Es’as
bin Kays Sahâbedendir. 361, 409.
451 — IBNI KAYYIM-I CEVZIYYE: Ebû Abdüllah Muhammed bin Ebû
Bekr Zer’î, Sâmda ibni Teymiyyenin yetisdirdigi, Hanbelî âlimlerindendir. 691 [m.
1292] de tevellüd, 751 [m. 1350] de vefât etdi. Hocasının bozuk fikrlerine kapılmısdır.
Çok sayıda kıymetli kitâbları da vardır. Tesavvuf büyüklerinin kesflerini, aklı
ile çözmege kalkmıs, (Hed-yün-Nebevî) ismi ile meshûr olan (Zâd-ül-me’âd) kitâbında
Ehl-i sünnetden ayrılmısdır. Kâfirlere Cehennemde azâb sonsuz degildir,
derdi. 349, 454, 459, 463, 467, 469, 490, 491, 1015, 1016, 1172.
452 — IBNI KESÎR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ismâ’îl bin Ömer, Sâfi’î hadîs
âlimidir. 774 [m. 1372] de Sâmda vefât etdi. On cild tefsîrini hadîs-i serîflerle
açıklamıs ve kendi görüslerini de karısdırmıs oldugu (Kesf-üz-zunûn)da yazılıdır.
887.
453 — IBNI MÂCE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed bin
Yezîd, hadîs âlimlerindendir. (Sünen) kitâbı çok kıymetlidir. 209 [m. 824] da
Kazvinde tevellüd, 273 [m. 886] de vefât etdi. 424, 449, 467, 643, 775, 784, 1004, 1025.
454 — IBNI MELEK (veyâ MELIK) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Adı Abdüllatîfdir.
Hanefî fıkh âlimlerindendir. Izmirin (Tire) kasabasında ders verirdi. 801
[m. 1399] de vefât etdi. (Üsûl-i fıkh) kitâbı olan (Menâr) serhı meshûrdur. 279, 473.
455 — IBNI MENDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed
bin Ishak bin Muhammed bin Yahyâ bin Mende, hadîs âlimidir. Üçyüzonda tevellüd
ve üçyüzdoksanbes 395 [m. 1005] senesinde vefât etdi. (Esmâ-üs-sahâbe) ve (Târîh-
i isbehân) kitâbları meshûrdur. 1014.
456 — IBNI MERZÛK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Ahmed bin
Merzûk Semseddîn Ebû Abdüllah Tilmsânî, Mâlikî fıkh âlimidir. 711 [m. 1311] de
Tilmsânda tevellüd ve 781 [m. 1379] de vefât etdi. IBNI MERZÛK, Muhammed
bin Ahmed bin Muhammed, birincinin torunu olup, 842 de Kâhirede vefât etdi. Çok
kitâb yazdı. IBNI MERZÛK, Osmân bin Merzûk, tesavvuf büyüklerinden ve
Hanbelî idi. 564 de Mısrda vefât etdi. 632.
457 — IBNI MUVAFFIK: Alî bin Muvaffık Bagdâdî, Zünnûn-i Mısrînin arkadası
idi. Yetmisdört hac yapdı. 265 [m. 879] senesinde vefât etdi. 1011.
458 — IBNI NASR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nasr bin Ibrâhîm bin Nasr
Mukaddesî Sâmda hadîs ve Sâfi’î reîs-ül-ulemâsı idi. 490 [m. 1097] senesinde vefât
etdi. (Hucce) kitâbı meshûrdur. Çok âlim, müttekî idi. 465.
459 — IBNI NÜCEYM-I ÖMER “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ömer bin Ibrâhîm
ibni Nüceym-i Mısrî, Hanefî fıkh âlimidir. 1005 [m. 1597] senesinde Mısrda vefât
etdi. Büyük kardesi ve hocası olan Zeynel’âbidîn ibni Nüceym-i Mısrî yanındadır.
Imâm-ı Nesefînin (Kenz) fıkh kitâbını serh ederek, (Nehr-ül-fâık) adını vermisdir.
460 — IBNI NÜCEYM ZEYNÜL’ÂBIDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Zeynel’âbidîn
bin Ibrâhîm ibni Nüceym-i Mısrî, [926] da tevellüd ve 970 [m. 1562] de
Mısrda vefât etdi. Hanefî fıkh âlimidir. (Esbâh), (Zeyniyye), (Kebâir) kitâbları ve
üsûl-i fıkhdan (Menâr) serhı meshûrdur. (Kenz) kitâbını serh ederek (Bahr-ür-râık)
adını vermisdir. Yedi cild olup, bir cild tekmilesi ile ve Ibni Âbidînin bunlara
Hâsiyesi ile birlikde 1311 de Mısrda ve 1393 [m. 1973] de Beyrutda basılmısdır. 219,
282, 284, 310, 316, 318, 319, 341, 365, 587, 619, 629, 822, 845, 872, 998, 1001, 1053.
– 1115 –
461 — IBNI NUSAYR: Onbirinci imâm olan Hasen bin Alî Askerînin adamlarından
oldugunu söylemisdir. Buna inananlar, kendilerine (Nusayrî) dediler. Îrânda,
Irâkda ve Sûriyede çokdurlar. Sî’îlerin bir fırkası oldugu (Milel ve Nihal)de yazılıdır.
Allah, hazret-i Alîye ve çocuklarına hulûl etmisdir. Onların seklinde görünmüsdür.
Bâtın esrârını ancak onlar bilir dedi. 259 [m. 873] da öldü. 487.
462 — IBNI RÂVENDÎ: Ahmed bin Yahyâ, Isfehanlı bir yehûdî dönmesinin
ogludur. Bagdâdda Mu’tezilî fırkasında iken, taskınlık yaparak mülhid olmusdur.
Ya’nî mezhebsizdir. Çok hadîs uydurmusdur. Yehûdîlerden para alarak müslimânları
aldatıcı kitâblar yazardı. 293 [m. 906] senesinde öldü. 650.
463 — IBNI SÎNÂ: Ebû Alî Hüseyn bin Abdüllah, felesof ve tabîb idi. 370 [m.
980] de Buhârâ civârında tevellüd, 428 [m. 1037] de Hemedânda vefât etdi. Arabî
ve fârisî, çok kitâb yazdı. Vezîr iken, isledigi haksız islerine hastalandıgında tevbe
etdi ise de, eski Yunan felesoflarının küfre sebeb olan fikrlerinden sıyrılamadıgı,
(Mu’âd) ve (Müstezâd) kitâblarından anlasıldıgı, imâm-ı Rabbânînin 245. ci
ve 266. cı mektûblarında ve imâm-ı Gazâlînin (El münkız) kitâbında bildirilmekdedir.
81, 497, 737, 757, 758, 759, 962.
464 — IBNI SÎRÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Muhammed bin Sîrîn
Tâbi’îndendir. Basralıdır. [33] de tevellüd, 110 [m. 729] senesinde vefât etdi.
Hadîs âlimi ve rü’yâ ta’bîrcisi idi. 600.
465 — IBNISSÂ’ATÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Alî Ba’lebekî, hanefî
fıkh âlimidir. 694 [m. 1294] senesinde vefât etdi. (Mecma’ul-bahreyn ve Mültekânehreyn)
ve bunun serhi meshûrdur. Ibni Sâatî Muhammed bin Alî baska olup,
sâat i’mâlinde mâhir idi. Sultân Nûreddîn Zengînin emri ile, Sâmda câmi’i kebîr
kapısındaki sâatları yapmıs, 628 [m. 1230] da vefât etmisdir. 444.
466 — IBNISSERRÂC “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr Muhammed bin
Sırrı nahv âlimi idi. 316 [m. 928] senesinde vefât etdi. Bir de Muhammed bin
Sa’îd vardır ki, Endülüsde tevellüd, 549 [m. 1155] senesinde Mısrda vefât etdi. Mâlikî
idi. Nahv âlimi idi. 478, 1011.
467 — IBNI TEYMIYYE: Ahmed bin Abdülhalîm Harrânî, Sâmda hanbelî fıkh
ve hadîs âlimi idi. 661 [m. 1263] de Harrânda tevellüd, 728 [m. 1328] de Sâmda
kal’ada habsde iken, hastalanarak vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Sî’îleri ve eski Yûnân
felesoflarını red etdi. Ehl-i sünnete uymıyan yazılarından dolayı Mısrda iki def’a
habs edildi. (El-ubûdiyyet) kitâbında, Allahü teâlânın ismini zikr etmenin bid’at
ve dalâlet oldugunu bildirmekde ve tesavvuf âlimlerine çirkin iftirâlar yapmakdadır.
Bu kitâbını, Pâkistânda Sadrüddîn sâhib isminde bir vehhâbî, urdu diline terceme
etmis ve 1401 [m. 1981] de, (Hakîkat-i ubûdiyyet) ismi ile nesr edilmisdir. Merdan
sehrinin kâdısı, allâme Habîb-ül-Hak Permûlî, buna bir reddiyye yazarak, (Zikrullah)
ismi ile nesr eylemisdir. Bu reddiyyeye Pâkistân âlimleri, takrîzler, tasdîkler
yazmıslardır. Ibni Teymiyyeden önce vefât etmis olan, Tâcüddîn Ahmed ibni
Atâullah Iskenderânînin (Miftâh-ul-felâh fî-zikrillah) kitâbı da, bu iftirâları, kuvvetli
delîllerle, vesîkalarla red etmekdedir. Allâme Ibni Hacer-i Mekkî hazretleri
(Fetâvâ-yı hadîsiyye) kitâbında, buna, (Allahü teâlânın, sapıtmasına ilmini sebeb
etdigi kimsedir) buyurdu. Câmi’ul-ezherdeki hanefî âlimlerinden Muhammed
Bahîtin (Tathîr-ül-füâd min-denisil i’tikâd) kitâbı ve (Et-Tevessülü bin Nebî ve bis-
Sâlihîn) ve (Sevâhid-ül-hak) ve (Cevâhir-ül-bihâr) kitâbları, Ibni Teymiyyenin dalâlete
düsdügünü vesîkalarla isbât etmekdedirler. Ilk iki kitâb, 1396 [m. 1976] senesinde,
Istanbulda, ofset yolu ile basdırılmısdır. Ikinci kitâb (Berâet-ül-Es’ariyyîn)
adı ile Sâmda basılmısdır. (Cevâhir)in bu kısmı, (En-ni’met-ül-kübrâ) mevlid
kitâbına ek olarak, Istanbulda basdırılmısdır. (Essırât-ul-müstekîm) kitâbında,
Abdüllah ibni Abbâs gibi büyük sahâbîleri tekfîr etdigi (Kesfüzzünûn)da yazılıdır.
Hindistândaki büyük âlimlerden Muhammed Abdül’azîz Ferhârevî, (Nebrâs)
– 1116 –
ismindeki, serh-i Akâid serhınin hâsiyesi, yüzonaltıncı sahîfesinde diyor ki: Ibni
Hacer Askâlânî, (Ed-dürer-ül-kâmine)de diyor ki, (Ibni Teymiyye, kabrin-Nebîyi
“sallallahü aleyhi ve sellem” ziyâret için sefere çıkmak harâmdır dedi. Alî “radıyallahü
anh” îmân etdigi zemân çocuk oldugu için müslimânlıgı sahîh olmadı dedi.
Osmân ibni Affân “radıyallahü anh”, malı çok severdi dedi. (Sünen) kitâblarındaki
hadîslerden za’îf olanları bile red etdi. Âlimler, bunun hakkında ihtilâf etdiler.)
Onu övenlerden, imâm-ı Zehebî bile, (O da insandır. Günâhları, hatâları
elbet olacakdır) dedi. Allâme Ahmed ibni Hacer-i Mekkî (El-cevher-ül-munzam)
da diyor ki, (Ibni Teymiyye öyle bir kimsedir ki, bozuk sözlerine ve çürük vesîkalarına,
büyük âlimler cevâb vermisler ve düsüncelerinin çirkinligini ortaya koymuslardır.
[Sâm, Mısr ve Kudüsde kâdîlık yapmıs olan sâfi’î fıkh ve hadîs âlimlerinden
Muhammed] Izz-ibni Cemâ’a, onun için, Allahü teâlânın dalâlete sürükledigi,
azdırdıgı ve zillet gömlegi giydirdigi kimsedir. Islâm âlimlerine ve bilhâssa Hulefâ-
i râsidîne karsı ahmakca i’tirâzlarda bulunmusdur demisdir. Aklı noksan
olan kimsede irfân bulunur mu?). Imâm-ı Ebül-Hasen Sübkî diyor ki, (Ibni Teymiyye,
ilmi aklından çok olan bir kimsedir. Ona Seyh-ul-islâm diyenin kâfir olacagını
söyliyenler vardır.) Celâlüddîn-i Devânî (Akâid-i Adudiyye serhı)nde diyor
ki, (Ibni Teymiyyenin ba’zı kitâblarında, Ars kadîmdir dedigini gördüm.)
Celâlîye yapılan hâsiyede, (Ibni Teymiyyenin sapık sözleri haddi asınca, Kâhirede
Kal’a-i Cebelde, Kadilkudât Zeynüddîn-i Mâlikî baskanlıgında, derin âlimler
toplandı. Ibni Teymiyye bunlara cevâb veremedi. Yediyüzbes senesi idi. Habsine
karâr verildi. Sâmda ve baska yerlerde, (Ibni Teymiyyeye uyanın malı ve canı halâldir)
denildigi (Mirâtül-cenân)da yazılıdır. Yediyüzyedide tevbe edip, serbest bırakıldı.
Sözünde durmadı. Tekrâr habs edildi. Yine tevbe etdi. Sâmda yerlesdi.)
Nebrâsın hâsiyesinden terceme temâm oldu. Ibni Teymiyyenin (Kazâ nemâzı kılmak
lâzım degildir. Her hayrlı is kazâ nemâzı olur) sözü, dalâletinin büyük sâhididir.
Büyük âlim Cemâlüddîn Muhammed Muzcâcî, (Hidâyet-ül-hâlik) kitâbında,
Muhyiddîn-i Arabî hazretlerini medh ve müdâfe’a ve Ibni Teymiyyeyi red ve ibtâl
etmekdedir. Bu kitâb, Istanbulda Süleymâniyye umûmî kütübhânesinde, Vehbî
efendi kısmında altıyüzkırkaltı [646] numarada mevcûddur.
Ibni Teymiyye, Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklügünü anlamamıs, tesavvufu inkâr
etmis, Ehl-i sünnetden ayrılmısdır. Kitâbları, kendilerine (Selefiyye)ci diyen
mezhebsizlere kaynak olmakdadır. Mezhebsizler, onu övmekde, islâm müceddidlerinin
pîri demekdedirler. Ibni Teymiyyenin sakî ve dalâletde oldugu (Seyf-ül-Cebbâr)
ve fârisî (Ta’lîm-üs-sübyân)da da yazılıdır. Abdürrâzık pâsa diyor ki, (Vehhâbîlik,
bir bakımdan ibni Teymiyyeye baglı oldugu gibi, son asrın islâm müceddidi
bilinen Muhammed Abdühdeki dinde reform fikrleri de, bir bakımdan, ibni
Teymiyyeye baglıdır.) Abdürrâzık pâsa, 1366 [m. 1946] da öldü. Hocası Abdühün
ve yardımcısı Resîd Rızânın Câmi’ul-ezherde yaydıkları yıkıcı fikrleri yerlesdirmek
için ugrasmaları basarısız kaldı. Sudândaki mâlikî âlimlerinden Tâhir Muhammed
Süleymân, (Zahîretül-fıkhil-kübrâ) kitâbında diyor ki, (Ibni Teymiyyenin sözlerinin
kıymeti yokdur. O, dalâletdedir ve müslimânları dalâlete sürüklemekdedir.
Müslimânların icmâ’ından ayrılmıs, bid’at yolunu tutmusdur. Islâm âlimleri,
onun dalâletde [sapık] oldugunu, sözbirligi ile bildirdi. Kutbüd-Berdîrî, (Serh-i
Muhtasar)da, bunu uzun yazmakdadır). (Zahîre)nin ikinci baskısı, 1409 [m.1989]da
yapılmısdır. Dâl ve mudil oldugu, Sâvî tefsîri 107.ci sahîfesinde de yazılıdır. Dahâ
çok bilgi almak için ikinci kısmda, onyedinci maddeyi ve (Fâideli Bilgiler) kitâbını
okuyunuz!
Yukarıda adı geçen, bid’at sâhibi Ahmed ibni Teymiyye ile Ehl-i sünnet olan Fahrüddîn
Muhammed bin Ebilkâsım ibni Teymiyyeyi birbiri ile karısdırmamalıdır. Bu,
542 [m. 1146] de Harrânda tevellüd ve 621 [m. 1223] de vefât etmisdir. Hanbelî fıkh
– 1117 –
kitâbı ve tefsîri vardır. 58, 131, 262, 272, 280, 310, 348, 349, 408, 419, 442, 447, 448, 450,
453, 454, 459, 461, 462, 463, 467, 469, 482, 490, 491, 492, 494, 496, 497, 498, 499, 531, 1011,
1077, 1092, 1102, 1115, 1127, 1136, 1148, 1168, 1179, 1181, 1183, 1184, 1192, 1194, 1198.
468 — IBNI VERDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Zeyneddîn Ömer ibni Verdî
Halebî, edîb ve Sâfi’î fıkh âlimidir. 688 [m. 1289] de tevellüd, 749 [m. 1348] da Halebde
vefât etdi. (Lâmiyye) kasîdesi meshûrdur. 1136.
469 — IBNÜRRÜSD: Kâdî Muhammed bin Ahmed ibnürrüsd, âlim degil, Endülüsde
yetisen bir felesof idi. 514 [m. 1120] de Kurtubada tevellüd, 595 [m. 1198]
de Merrâküsde vefât etmisdir. Çok kitâb yazdı. Kitâbları latinceye terceme edilmisdir.
Fransız (Ernest Renan), bunun hayâtını, fikrlerini yazmıs, bu kitâbı üçüncü
olarak 1272 [m. 1856] de Pârisde basılmısdır. Din bilgilerini, kendi görüsüne göre
anlatmıs, imâm-ı Gazâlîye karsı, felsefecileri müdâfe’ada bulunmusdur. Ehl-i
sünnet âlimi olan Muhammed Ibnürrüsd, bunun dedesi idi. 462, 463, 532, 1103.
470 — IBN-ÜS-SAKKÂ: 982. ci sırada Yûsüf Hemedânî ismine bakınız!
471 — IBRÂHÎM “aleyhisselâm”: Muhammed aleyhisselâmın dedelerindendir.
Ondan sonra, Peygamberlerin en üstünüdür. Halîlullahdır. Ishak aleyhisselâmın
babasıdır. Ishak aleyhisselâmın annesi Sârâ idi. Ismâ’îl aleyhisselâmın da babasıdır.
Bunun annesi Hâcer idi. Ibrâhîm aleyhisselâmın babası, Târuh adında bir
mü’min idi. Kâfir olan Âzer, üvey babası ve amcası idi. Irâkda, eskiden hükûmet
süren Geldânîler yıldızlara tapardı. Cenâb-ı Hak, bunlara Ibrâhîm aleyhisselâmı
peygamber olarak gönderdi. Ona on suhûf [forma] indirdi. Bunlar Süryânî konusurdu.
Süryânî yazısı, islâm yazısına benzemekdedir. Bassehrleri Bâbil idi. Inanmadılar.
Basları olan Nemrud, onu atese atdı. Ates, onu yakmadı. Ibrâhîm “aleyhisselâm”,
kardesinin oglu Lût “aleyhisselâm” ile amcasının kızı ve zevcesi Sârâyı
ve kendisine inananları alıp önce Sâma, sonra Mısra ve oradan Ken’ân iline gitdi.
Ismâ’îl “aleyhisselâm” ile birlikde Kâ’be-i mu’azzamayı yeniden yapdılar.
Yüzyetmisbes yasında vefât edip, Kudüsde Halîlürrahmân civârına defn edildi. 30,
343, 354, 356, 364, 373, 375, 379, 386, 387, 389, 390, 391, 420, 482, 488, 677, 683, 740,
757, 769, 779, 988, 1079, 1110, 1122, 1123, 1130, 1139, 1154, 1182.
472 — IBRÂHÎM “radıyallahü anh”: Resûlullahın ogullarının üçüncüsü ve
bütün çocuklarının sonuncusudur. Herakliüsun Mısr vâlîsi olan Mukavkasin hediyye
gönderdigi Mâriyenin ogludur. Hicretin sekizinci [8] senesi tevellüd edip, birbuçuk
yasında iken, vefât etdi. Hasta iken, Resûlullah kucagına alıp mubârek gözlerinden
yas akardı. Vefâtı için günes tutuldu dediler. Resûlullah “sallallahü aleyhi
ve sellem” bunu isitince, (Ay ve günes Allahü teâlânın varlıgını ve birligini gösteren
iki mahlûkudur. Kimsenin ölmesi, kalması ile tutulmazlar. Onları görünce
Allahı hâtırlayınız!) buyurdu. Ibrâhîm vefât edince, (Yâ Ibrâhîm! Ölümüne çok
üzüldük. Gözlerimiz aglıyor, kalbimiz sızlıyor. Fekat, Rabbimizi gücendirecek birsey
söylemeyiz) buyurdu. Mâriye hâtun müslimân olup, hicretin onaltısında Medînede
vefât etdi. Cenâze nemâzını Ömer “radıyallahü anh” kıldırdı. 329, 453.
473 — IBRÂHÎM AGA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Üçüncü Murâd hânın bâbüsse’âde
agasıdır. Haydarpâsa ile Kosuyolu arasında bir mescidi vardır. 988 [m.
1580] senesinde yapılmısdır. Sürre alayları hacca giderken, burada veda’lasırlardı.

474 — IBRÂHÎM BIN ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı Hasenin
soyundandır. Halîfe olmak istedi. Mensûr askeri ile yapdıgı savasda 145 [m.
763] senesinde sehîd edildi. 444.
475 — IBRÂHÎM BIN EDHEM: Belh pâdisâhının veyâ kızının ogludur. Babası
Edhemdir. Ömerül-Fârûk neslindendir. Sâmda Çestiyye Evliyâsının büyüklerindendir.
[96] da tevellüd, 162 [m. 779] senesinde vefât etdi. 73, 644, 677, 687, 787,
788, 789, 909, 1112.
– 1118 –
476 — IBRÂHÎM BIN SEYBÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kazvinlidir. Sôfiyye-
i aliyyedendir. Ibrâhîm-i Havvâsın arkadası idi. 337 [m. 949] de vefât etdi.
477 — IBRÂHÎM HAKKI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyedendir.
Erzurumda, Hasen kal’a kasabasında tevellüd, 1195 [m. 1781] senesinde Si’ridde,
Tilloda vefât etdi. Kâdirî idi. Fakîrullah Ismâ’îl Tilevînin halîfesidir. (Ma’rifetnâme)
kitâbı ve 1263 [m. 1846] de divânı basılmısdır. 187, 541.
478 — IBRÂHÎM HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sultân Ibrâhîm, Islâm halîfelerinin
seksenüçüncüsü ve Osmânlı pâdisâhlarının onsekizincisidir. Birinci
Ahmed hân ile Mâh-ı peyker kösem Sultânın ogludur. Binyirmidörtde tevellüd etdi.
Binkırkdokuz 1049 [m. 1640] da halîfe oldu. 1058 [m. 1648] de sehîd edildi. Girid
adasının fâtihidir. Dînine çok baglı oldugu için, kâfirler, bunu çok kötülediler.
Yalan hikâyeler uydurdular. Gençleri aldatdılar. Onyedinci sırada, Abdülhamîd
hân (I) ismine bakınız! 1062, 1132, 1144, 1184.
479 — IBRÂHÎM-I HAVVÂS “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Cüneyd-i Bagdâdînin
eshâbından idi. 291 [m. 903] de Rey sehrinde câmi’de vefât etdi. Babası Ismâ’îldir.
Havvâs, hurma yapragından, zenbil dokuyucu demekdir. 685, 686.
480 — IBRÂHÎM-I MÜTEFERRIKA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Macar iken
islâm dînini tercîh etmis, müslimân olmusdur. [1139] da ruhsat alıp, metal harfler
dökerek ilk islâm matba’asını kurmusdur. En önce (Vankuli) lügatini basdı. Ilm
ve fen adamı idi. Latinceden tercemeleri ve fennî kitâbları vardır. 1158 [m. 1744]
senesinde vefat etdi. 542.
481 — IBRÂHÎM-I NEHA’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Fıkh âlimlerindendir.
Hammâdın hocası idi. Hammâd da, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin hocası idi. 96 [m.
715] senesinde Kûfede vefât etdi. 211, 268, 439, 1077, 1106.
482 — IBRÂHÎM PÂSA (Dâmâd) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Bosnalıdır. 991
[m. 1582] de Mısr vâlîsi oldu. Derezîleri terbiye etdi. 992 [m. 1583] de sultân
üçüncü Murâdın dâmâdı oldu. 1004 [m. 1595] de sultân üçüncü Muhammedin
sadr-ı a’zamı [Basvekîli] oldu. 1010 [m. 1601] senesinde vefât etdi. Sâhzâde câmi’i
serîfi yanındaki türbededir. 487.
483 — IBRÂHÎM PÂSA (Dâmâd) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nevsehrlidir.
Üçüncü Ahmed hânın dâmâdı ve sadr-ı a’zamı idi. 1143 [m. 1730] de, patrona Halîl
ısyânında sehîd edildi. Sâhzâde basında yapdırmıs oldugu mescid yanındadır.
Çengelköyünde, kuleli lisesi önündeki câmi’i Ibrâhîm pâsanın dâmâdı, kaptan-ı deryâ
Kaymak Mustafâ pâsa 1137 [m. 1724] de yapdırdı. 1143 [m. 1730] de patrona Halîl
ısyânında sehîd edildi. Divân yolunda Parmakkapı Kara Mustafâ pâsa medresesi
kabristânındadır. Üsküdârda (Kaptan pâsa câmi’i)ni de 1140 [m. 1727] da bu
yapdırmısdır. 1092, 1100.
484 — IBRÂHÎM PÂSA (Kavalalı) “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mehmed Alî pâsanın
büyük oglu idi. 1204 [m. 1789] de Kavalada tevellüd, 1265 [m. 1848] de Mısrda
vefât etdi. Cidde vâlîsi oldu. Sultân Mahmûd hânın emri ile vehhâbîlerle harb etdi. 1233
[m. 1818] sonunda, bassehrleri Der’iyyeyi aldı. Vehhâbîler, sonra Riyâdı hükûmet merkezi
yapdılar. Sonra Mora isyânını basdırdı. 1247 [m. 1831] de de sultân ikinci Mahmûda
ısyân ederek Sûriyeyi aldı. Kütahyaya kadar geldi. 1248 [m. 1832] de Sûriye ve
Adana, Mısra verildi. 1264 [m. 1847] de tekrâr ısyân etdi ve ilerledi ise de, Ingiltere
ise karısıp Sûriyeyi Osmânlılara bırakdı. 1262 [m. 1845] de, babası Mısrın idâresini buna
bırakdı. 1265 [m. 1848] de halîfeden, müstekıl vâlî demek olan (Hidîv) unvânını aldı
ise de, o senede babasından birkaç ay evvel vefât etdi. Yerine Tosun pâsanın oglu
birinci Abbâs hidîv oldu. Bu da 1271 [m. 1854] de vefât edince, yerine Ibrâhîm pâsanın
oglu Sa’îd pâsa geçdi. Sa’îd pâsa 1238 [m. 1822] de tevellüd etdi. Süveys kanalını
ve Port Sa’îd sehrini yapdırdı. 1280 [m. 1863] de vefât etdi. Yerine kardesi Ismâ’îl
pâsa hidîv oldu. Onyedinci [17] sırada Abdülhamîd hân (I) adına bakınız! 1062.
– 1119 –
485 — IDRÎS “aleyhisselâm”: Sît aleyhisselâmın torunlarındandır. Allahü teâlâ,
buna otuz sahîfe [forma] gönderdi. Eski Yunânlıların Hermens dedikleri
kimse ve dahâ sonraki felesofları, fizik, kimyâ ve tıb bilgilerini, Idrîs aleyhisselâmın
kitâbından çaldılar. Kalem ile kitâblar yazan ve igne ile dikis diken budur. Dahâ
önce, deriden elbise giyilirdi. Diri olarak göke kaldırıldı. 79, 81, 356, 482, 525,
737, 1157.
486 — ILYÂS: Resûlullahın onyedinci babasıdır. Kâ’beye sel basınca ye’se
düsdügü için Ilyâs denildi. Kâ’beye kurban kesmek bundan kalmısdır. Hac yaparken
belinde Resûlullahın tekbîr, telbiye sesini isitirdi. 390.
487 — IMÂD IBNI KESÎR: Ebül-fidâ Ismâ’îl bin Ömer 774 [m. 1372] de vefât
etdi. Sâfi’îdir. Dörtyüzelliikinci sırada, Ibni Kesîr ismine bakınız! 887.
488 — IMÂDÜDDÎN-I ZENGÎ: Atabek sultânlarından üçünün ismidir. Birincisi,
Mûsulda ve Halebde hükûmet süren Atabek devletinin kurucusudur. Selçuk
hükümdârı sultân Mahmûd bin Muhammed bin Meliksâhın Mûsulda vâlîsi iken 521
[m. 1127] de Halebi aldı. 524 [m. 1130] de Haçlılarla harb edip gâlib geldi. Ondokuz
yıl hükûmet sürüp 540 [m. 1146] senesinde vefât etdi. Mülkü ikiye ayrıldı. Oglu
Nûreddîn Mahmûd Zengî Haleb sultânı oldu. Diger oglu, Kütbüddîn Mevdûd,
Mûsul sultânı oldu. Ikinci Imâdüddîn bin Kutbüddîn Mevdûd Zengînin babası,
besyüzaltmısbes [565] de ölünce, kardesi Seyfüddîn bin Kutbüddîn, sonra diger
kardesi Izzeddîn Mes’ûd, Mûsul sultânı, Imâdüddîn de Sincâr sultânı oldular.
Haleb sultânı Ismâ’îl Sâlih bin Nûreddîn besyüzyetmisyedi [577] de vefât edince,
Imâdüddîn Haleb sultânı oldu. Besyüzdoksaniki [592] de vefât edince, yerine oglu
Kutbüddîn Muhammed geçdi. Izzeddîn Mes’ûd besyüzseksendokuz [589] da vefât
edince, oglu Nûreddîn Arslan Sâh, Mûsul sultânı oldu. Bedreddîn Lülü, bunun
kölesi idi. Bu da altıyüzyedi 607 [m. 1210] de vefât edince, yerine oglu Kahir Izzeddîn
Mes’ûd geçdi. Bu da altıyüzonyedi 617 [m. 1220] senesinde vefât etdi. Yerine
oglu ikinci Arslan Sâh geçdi. Bu on yasında oldugundan, Lülü idâreyi eline
aldı. Az zemânda Arslan Sâh ölünce, oglu üçüncü Imâdüddîn, Nusaybin ve Hakkârîde
sultân oldu. Imâdüddînin zevcesi, Erbil hâkimi Muzafferüddîn Ebû Sa’îd
Kükbûrînin kızı idi. Kükbûrî, mevlid cem’ıyyetleri yapmakla meshûrdur. Bunun
zevcesi Rabî’a hâtun, Salâhuddîn-i Eyyûbînin hemsîresi idi. Imâdüddîn ile birleserek
Bedreddîni maglûb etdiler. Imâdüddînin mülkü genisledi. Bedreddîn Lülü
seyh Hasen-i Yezîdî üzerine gönderildi. Yezîdîler dagıldı. 489.
489 — IMÂM-I RABBÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed bin Abdülehad,
derin âlim, büyük Velî idi. Müctehid idi. Islâm âlimlerinin gözbebegidir. Tesavvuf
bilgilerinin mütehassısı idi. Âlimlerin önderi, Velîlerin bas tâcı idi. (Mektûbât) kitâbı,
üç cild olup, besyüzotuzaltı mektûbunun toplanmasından meydâna gelmisdir.
Kelâm, fıkh bilgilerini ve Resûlullahın güzel ahlâkını açıklıyan bir deryâdır.
Bu deryâdan inci mercan çıkarmak, ancak usta dalgıclara nasîb olur. Fârisî aslı Hindistânda
ve Efganistânda basılmıs ise de, 1392 [m. 1972] senesinde Pâkistânda basılmıs
olanı pek nefîsdir. Bu fârisî baskının, foto-kopisi 1397 [m. 1976] senesinde,
Istanbulda Hakîkat Kitâbevi tarafından gâyet nefîs olarak basdırılmısdır. Birinci
cildi türkçeye terceme edilerek (Mektûbât Tercemesi) adı ile basdırıldı. Fârisî
el yazması, Istanbul Bâyezîd kütübhânesinde [1790] sayıda ve Süleymâniyyenin çesidli
kısmlarında vardır. 971 [m. 1563] de Hindistânda, Serhend sehrinde tevellüd
etdi. Ömrünün sonuna dogru, mezhebsizlerin iftirâları üzerine, 1027 senesinde Selîm
sâh tarafından Gwaliyar sehrinde habs edildi. [1029] da çıkarıldı. Bin rupye ihsân
olunup, iki sene dahâ askerde kaldı. Kıs aylarında nefes darlıgı olurdu. [1624]
Kanûn-ı evvel [aralık] ayının onuncu ve binotuzdört 1034 Safer ayı yirmidokuzuncu
salı günü, Serhendde vefât etdi. Evinin yanına defn edildi. Efganistân pâdisâhı
Sâh-i zemân, imâm için büyük ve çok san’atli bir türbe yapdırdı. Iki oglu Muhammed
Sâdık ve Muhammed Sa’îd de bu türbededirler. Sâh-i zemân, on metre
– 1120 –
uzakdaki türbede zevcesi ile birlikdedir.
(Mektûbât) kitâbını Muhammed Murâd-ı Kazânî fârisî dilinden arabîye terceme
etmisdir. Bundan seçilen yüzdoksandört ve fârisî (Mektûbât)dan seçilen yüzellibir
mektûb (Müntehabât) adı ile iki kitâb hâlinde basdırılmısdır. Imâm-ı Rabbânî
hazretlerinin hâl tercemesi, Muhammed Hâsim-i Kesmî tarafından fârisî olarak
yazılmıs, buna (Berekât) veyâ (Makâmât-i Ahmediyye) ve (Zübde-tül-makâmât)
denilmisdir. Muhammed Ma’sûm-i Fârûkînin torununun oglu olan Gulâm Muhammed
Ma’sûmun torununun torunu hâce Muhammed Fadlullah, (Umde-tülmakâmât)
adındaki fârisî kitâbında, dedelerinin hayâtlarını uzun bildirmekdedir.
1397 de Kâbilde ve 1416 [m.1996] da Istanbulda basılmısdır. 99.cu sahîfesinde diyor
ki, (Imâm-ı Rabbânînin ondördüncü dedesi Sihâbüddîn Alî Ferrûh Sâh, Gaznevî
sultânlarının Kâbil vâlîsi idi. Gaznevî hükûmeti yıkılınca, Kâbilde hükûmet reîsi
oldu. Birkaç sene sonra, hükûmeti terk ederek, tesavvufda çalısarak büyük velî
oldu. Kâbil civârında medfûndur. Mahdûm-ı cihâniyân seyyid Celâlüddîn-i Buhârî
Buhârâdan Hindistâna gelirken, dâmâdı ve halîfesi olan imâm-ı Refî’üddîni berâber
getirdi. Imâm-ı Refî’üddîn, imâm-ı Rabbânînin altıncı ceddidir. Delhî sultânı
Firûz Sâhın emri ile, ormanlık olan Serhendi sehr hâline koydu. Sehr hâricindeki
türbededir. Imâm-ı Rabbânînin valîdesi de burada medfûndur). Hakîkat Kitâbevinin
Istanbulda nesr etdigi (Documents of the Right Word) kitâbında, ingilizce
olarak yazılıdır. Muhammed Fadlullah, [1238] de Kandihârda vefât etdi. Bedrüddîn-
i Serhendînin fârisî (Hadarât-ül-kuds) kitâbında da, hâl tercemesi uzun yazılıdır.
Bu kitâb 1391 [m. 1971] de Pâkistânda çok güzel basılmısdır. Istanbul Bâyezîd
kütübhânesinde [1788] sayıda el yazısı ile vardır. Hâce zâde Ahmed Hilmi efendinin
Istanbulda [1318] de basılan türkçe (Hadîka-tül-evliyâ) kitâbı da, Imâm-ı Rabbânînin
ve üstâdlarının hayâtlarını ve kerâmetlerini uzun bildirmekdedir.
Sâh-ı Dehlevî Gulâm Alî Abdüllah “kuddise sirruh”, talebesinin büyüklerinden
mevlânâ Hâlid-i Bagdâdîye “kuddise sirruh” gönderdikleri bir mektûbda, Mevlânânın
derece ve fazîletlerini uzun uzun anlatdıkdan sonra, Imâm-ı Rabbânî “kuddise
sirruh” hakkında söyle buyuruyor: (Âlimler ve ârifler söylemisler ve yazmıslardır
ki, imâm-ı Rabbânîyi sevenler, mü’min ve müttekî olanlardır. Sevmiyenler
de, münâfık ve sakîlerdir. Islâm memleketleri hazret-i Müceddidin feyz ve nûrları
ile doldu. Bütün müslimânlara, hazret-i Müceddidin “rahmetullahi aleyh”
ni’metlerine sükr ve hamd etmesi vâcib oldu.) Baska bir mektûbunda, (Insanda bulunabilecek
her kemâli, her üstünlügü, Allahü teâlâ, Imâm-ı Rabbânî hazretlerine
vermisdir. Vermedigi yalnız Peygamberlik makâmı kalmısdır) demis ve asagıdaki
rubâ’îyi yazmısdır:
Her letâfet ki, nihân bûd pes-i perde-i gayb,
heme der sûret-i hûb-i tû ıyân sâhte end,
Herçi ber safha-i endîse kesed kilk-i hıyâl,
sekl-i matbû’i tû zîbâ-ter ezân sâhte end.
1394 [m. 1974] senesinde, Pâkistânın Seyhûfûre sehrinde, Urdu dili ile basılmıs
olan (Meslek-i Müceddid) kitâbında ve (El-Hadâik-ul-verdiyye) kitâbında da,
imâm-ı Rabbânî hazretlerinin hâl tercemesi yazılıdır. Bu iki kitâbdaki hâl tercemeleri
bir arada olarak, 1396 [m. 1976] senesinde, Istanbulda ofset yolu ile basdırılmısdır.
(Hak Sözün Vesîkaları)nda da çok güzel yazılıdır.
Muhammed bin yâr Muhammed Burhânpûrînin (Atıyyet-ül-vehhâb El-fâsılatü
beynel-hakkı vessavâb firreddi alelmu’terıdı alesseyhi Ahmed-el-Fârûkî) kitâbında
kerâmetleri yazılıdır. Bu kitâb, arabî mektûbâtın üçüncü cildi hâsiyesinde
basılmısdır. Muhammed beg 1110 [m. 1698] da vefât etdi.
Imâm-ı Rabbânînin fârisî (Redd-i revâfıd) kitâbı ve türkçe tercemesi ve (Isbâtün-
nübüvvet) ve (Mebde ve me’âd) kitâbı Istanbulda nesr edilmisdir. (Âdâb-ül-
– 1121 – Se’âdet-i Ebediyye 3-F:71
mürîdîn), (Ta’lîkât-ül-avârif), (Tehlîliyye), (Serh-ı rubâ’ıyyât-i Abd-il-Bâkî),
(Me’ârif-i ledünniyye), (Mükâsefât-i gaybiyye) ve baska eserleri de vardır. (Çehl
hadîs-i mubârek) risâlesi, (Mükâsefât) kitâbının sonunda basılmısdır. 9, 10, 11, 16,
20, 33, 43, 50, 70, 78, 84, 120, 125, 135, 148, 215, 263, 280, 282, 314, 365, 372, 398,
400, 404, 419, 438, 462, 509, 510, 604, 646, 713, 720, 741, 742, 761, 765, 768, 771, 772,
776, 777, 785, 852, 909, 911, 915, 918, 920, 921, 922, 923, 931, 935, 936, 947, 950, 952,
953, 956, 958, 962, 969, 973, 980, 993, 996, 1002, 1048, 1049, 1052, 1053, 1055,
1057, 1060, 1061, 1063, 1064, 1067, 1072, 1073, 1086, 1106, 1108, 1111, 1116, 1129,
1134, 1141, 1142, 1144, 1145, 1146, 1147, 1148, 1149, 1154, 1163, 1165, 1167, 1182,
1195.
490 — IMÂM-ÜL-HAREMEYN: Iki dânedir. Biri, hanefî âlimlerinden Ebû
Muzaffer Yûsüf Cürcânîdir. Ikincisi, Abdülmelik bin Abdüllah Nîsâpûrî olup, Sâfi’î
hadîs ve fıkh âlimidir. [419] da Nîsâpûrda tevellüd ve 478 [m. 1085] de orada
vefât etdi. Uzun zemân Bagdâdda, Mekkede ve Medînede bulundu. Vezîr Nizâmül-
mülk bunun için Nîsâpûrda medrese yapdı. 465, 633, 747.
491 — ÎSÂ “aleyhisselâm”: Insan idi. Peygamber idi. Allahü teâlâ, Onu babasız
yaratdı. Annesi hazret-i Meryem, Hunnenin kızı idi. Hunne, Imrânın hem
üvey kızı, hem zevcesi idi. Kudüsün Beyt-i Lahm kasabasında tevellüd etdi. Annesi
yirmi yasında idi. Rum Kayserinin Sâmda vâlîsi olan Herdüs, babasız dogdugu
için, ikisini öldürmek istedi. Meryemin amcası oglu Yûsüf Neccar, bunları
Mısra götürdü. Oniki sene sonra, Herdüsün öldügünü haber alınca, Sâmın Nâsıra
kasabasında cebel-i Halîl köyüne getirdi. Otuz yasında Peygamber oldu. Otuzüç
yasında, diri olarak göke kaldırıldıgı, bütün islâm kitâblarında yazılıdır. Kendisine
az kimse inandı. Kıyâmet yaklasınca Sâmda, Ümeyye câmi’i minâresine inecek,
evlenecek, çocukları olacak, hazret-i Mehdî ile bulusacak, kırk sene yasayıp,
Medînede vefât edip, Hucre-i se’âdete defn edilecekdir. Allahü teâlâ, buna (Incîl)
kitâbını gönderdi. Incîlde Allahü teâlânın bir oldugu, Îsâ aleyhisselâmın, Allahın
kulu ve Peygamberi oldugu, âhır zemânda, Ahmed isminde bir Peygamber
gelecegi yazılı idi. Bolüs [Pavlos] isminde bir yehûdî, Îsevî görünüp, Havârîler arasına
karısdı. Îsâ aleyhisselâmdan sonra, ilk isi, hakîkî Incîli yok etmek oldu. Havârîlerden
olan Barnabas, Îsâ aleyhisselâmdan gördüklerini ve isitdiklerini dogru
olarak yazdı ise de, Bolüs bunun yayılmasına mâni’ oldu. Dahâ sonra, bozuk Incîl
kitâbları her yere yayıldı. Kitâbın sonundaki ism cedvelinde Barnabas ismine
bakınız! Simdi elde bulunan Incîller birbirlerine benzemiyor. Katolikler, ortodokslar
ve protestanlar, hep baska baska Incîller okuyorlar. Birbirlerini begenmiyorlar.
Îsâ aleyhisselâm kendisine inananlar arasından oniki kisiyi seçdi. Bunlara
(Havârî) denir. Yehûdîlerin çogu inanmadı. Kendisine ve annesine çok kötü seyler
söylediler. Îsâ aleyhisselâm göke çıkarıldıkdan kırk sene sonra, Romalılar
Kudüse hücûm etdi. Yehûdîlerin çogunu öldürdü, bir kısmını da esîr etdiler. Sehri
yagma etdiler. Kitâblarını yakdılar. Yehûdîler, sonra hakîr, zelîl oldular. 22, 36,
38, 42, 43, 49, 57, 62, 63, 106, 256, 327, 334, 355, 356, 358, 369, 370, 371, 372, 379,
388, 389, 411, 482, 484, 485, 486, 488, 490, 501, 545, 564, 570, 695, 740, 761, 770, 775,
783, 788, 919, 920, 1044, 1079, 1080, 1097, 1102, 1108, 1109, 1110, 1128, 1130,
1133, 1134, 1135, 1136, 1151, 1155, 1161, 1189, 1190, 1191, 1192, 1194.
492 — ISHAK “aleyhisselâm”: Ibrâhîm aleyhisselâmın ikinci ogludur. Ishak, (gülüyor)
demekdir. Annesi Sârânın gençlikde çocugu olmamısdı. Ihtiyârlıkda, çocugu
olacagı, Allah tarafından müjdelenince, sasırıp güldügü için ogluna bu ism verilmisdi.
Bunun da, Iys ve Ya’kûb adında iki oglu oldu. 389, 740, 1118, 1190.
493 — ISHAK BIN RÂHEVEYH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hanefî âlimlerindendir.
[161] de tevellüd, 233 [m. 848] senesinde vefât etdi. 211.
494 — ISHAK EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tokatlıdır. Seyh-ul-islâm
Mustafâ Sabri efendinin amca zâdesidir. Onun gibi Kayseri medresesinde Divrik-
– 1122 –
li hâcı Emîn efendiden ders okumusdur. Hurûfîlerin iç yüzünü bildiren türkçe (Kâsif-
ül-esrâr) kitâbı ve yetmisiki fırak-ı dâlleyi açıklıyan kitâbı meshûrdur. 499, 501.
495 — ISHAK EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Harputludur. 1309 [m. 1891]
de vefât etdi. Hıristiyanlara cevâb olarak, (Dıyâ-ül-kulûb) ve (Sems-ül-hakîka) kitâblarını
yazmısdır. Birincisi türkce olup, (Cevâb veremedi) ismi ile, ingilizceye terceme
edilmis, her iki dilde, Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmısdır.
496 — ISKENDER: Üç Iskender vardır: 1- Makedonya kralı Filipin ogludur. Mîlâddan
[356] sene önce tevellüd, [323] sene önce otuzüç yasında vefât etdi. Onüç
yasında Aristonun terbiyesine bırakıldı. Yirmi yasında hükümdâr oldu. Yunanistânı,
Îrân ve Anadoluyu aldı. Ayas yanında Dârâyı esîr aldı. Sûriye ve Mısrı aldı.
Iskenderiye sehrini yapdı. Erbilde Dârâyı ikinci def’a bozguna ugratdı. Dârâ kaçarken
öldü. Horâsân, Hirât ve Belhi de aldı. Bu zaferleri, ahlâkını bozdu. Zulme
basladı. Isret ve sefâhetle öldü. 2- Ikinci Iskender, çok eski Yemen hükümdârı olup,
birinci Iskenderden ikibin sene önce idi. Çine kadar gitmisdi. Adı Münzir idi. 3-
Üçüncü Iskender, Kur’ân-ı kerîmde Zülkarneyn adı ile bildirilen, mubârek bir zâtdır.
Peygamber veyâ Evliyâdandır. Doguya ve batıya gitdigi için Zülkarneyn denildi.
Yâfes soyundan idi. Hızır “aleyhisselâm” bunun kumandanlarından idi ve teyzesinin
oglu idi. Birinci ve ikinci Iskenderlerden önce idi. Hazret-i Ibrâhîm ile görüsdü.
Düâsını aldı. Avrupa ve Asya kıt’alarının bir kısmına mâlik oldu. Asyanın
sark simâlindeki, ya’nî kuzey dogusundaki mü’min türklerin ricâsı üzerine Ye’cûc
ve Me’cûc kavminden korunmak için büyük dıvar yapdı. Bu sed, iki dag arasında,
altı kilometre uzunlugunda, yirmibes metre genislik ve yüz metre yükseklikde idi.
Tas ve demirden yapıldı. Bugün, bilinen Çin seddi baskadır. Ye’cûc ve Me’cûc sed
arkasında kaldı. Sedden dısarı kalanlar, türklerdir. Târîhler, hattâ ba’zı tefsîrler,
bu üç Iskenderi birbiri ile karısdırmakdadır. 62, 740, 1078.
497 — ISMÂ’ÎL “aleyhisselâm”: Ibrâhîm aleyhisselâmın büyük ogludur. Annesi,
Fir’avnın hediyye etmis oldugu Hâcer adındaki câriyedir. Hâceri oglu ile Kudüsden
Mekkeye götürdü. Kendi geri döndü. Annesi su ararken, yatan çocugu tepindi.
Ayaklarının vurdugu, yâhud Cebrâîl aleyhisselâmın vurdugu yerden Zemzem
suyu çıkdı. Konusmaga baslayınca, bunu kesmesi için Ibrâhîm aleyhisselâma
emr verildi. Bıçak bugazını kesmedi. Üzülüp tasa vurdu. Tası kesdi. Sonra gökden
gönderilen koçu kurban etdi. Büyüdükde babası ile birlikde Kâ’benin yerini bulup,
temelinden yapdılar. Sonra, Mekkeye Yemenden Cürhüm kabîlesi gelip yerlesdi.
Bunlardan kız aldı. Bunlara Peygamber oldu. Bunun dîni, islâmiyyete kadar
dogru olarak, devâm etdi. Muhammed aleyhisselâmın bütün dedeleri, bunun soyundan
ve bunun dîninden idi. Ismâ’îl aleyhisselâmın ve vâlidesi hazret-i Hâcerin,
Kâ’be-i muazzama simâl dıvarı önündeki Hatîm denilen yerde medfûn oldukları,
(Dürr-ül-muhtâr)da yazılıdır. 241, 386, 387, 389, 390, 391, 492, 740, 1068, 1070, 1118,
1128, 1129.
498 — ISMÂ’ÎL AGA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Üçüncü Ahmed hân zemânında,
ellialtıncı Seyh-ul-islâm idi. Alâiyyelidir. Binyüzotuzaltıda [1136], Fâtih Çarsambasında
(Ismâ’îl aga câmi’i)ni yapdırmısdır. Binyüzotuzyedide 1137 [m. 1724]
de vefât etmisdir. Câmi’in yanındadır. Ismâ’îl aga mescidi, iki kat olup, eni, boyu
ve yüksekligi Kâ’benin eni, boyu ve yüksekligi kadardır.
499 — ISMÂ’ÎL BIN ABDÜLGANÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Nablüslüdür.
Önce Sâfi’î idi. Sonra Hanefî oldu. 1062 [m. 1652] de vefât etdi. Hanefîde oniki cild
(Dürer serhi) ve Sâfi’îde, Ibni Hacerin (Tuhfe)sine hâsiyesi vardır. 629, 1061.
500 — ISMÂ’ÎL HAKKI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-i aliyyeden, Celvetî
mesâyıhındandır. 1063 [m. 1652] de Aydosda tevellüd edip, Üsküdarda Atpazarında
Osmân efendiden hilâfet aldı. 1137 [m. 1725] de Bursada vefât etdi. Çok
kitâb yazdı. (Kenz-i mahfî)si meshûrdur. Tütün içmege önceleri harâm diyordu.
– 1123 –
Sonra, mubâh dedi. (Rûh-ul-beyân) tefsîri on cild olup, Beyrutda ve Istanbulda 1389
da basdırılmısdır. Üsküdârdaki Ahmediyye câmi’inde Cum’a vâ’ızı idi. Bu câmi’i
[1134] de tersâne emîni Ahmed aga yapdırmısdır. 433, 500, 501, 632, 1075, 1155.
501 — ISMÂ’ÎL ISFEHÂNÎ: Ismâ’îl bin Muhammed Kavvâmüssünne, hadîs âlimidir.
[459] da tevellüd, 535 [m. 1141] senesinde vefât etdi. Çok kitâb yazdı. 419.
502 — ISMÂ’ÎL MER’ASÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Fıkh âlimlerindendir. Tütün
içmek harâm degildir derdi. 639.
503 — ISMÂ’ÎL NABLÜSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dörtyüzdoksandokuzuncu
[499] sırada Ismâ’îl bin Abdülganî ismine bakınız! 629.
504 — ISMÂ’ÎL PÂSA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Bagdâdlıdır. Jandarma genel
kumandanlıgı ikinci su’be müdîrliginden emekli iken 1339 [m. 1921] da vefât
etdi. (Kesf-üz-zünûn) kitâbına iki zeyl [ek] yapmıs, ayrıca iki cild (Esmâ-ül-müellifîn)
kitâbını yazmısdır. Hepsi arabîdir. 1941-1955 de Istanbulda basılmısdırlar.
Bunlar için otuz seneden fazla çalısmısdır. 22.
505 — ISMÂ’ÎL RÛMÎ: 576. cı sırada Mahmûd Hân-II ismine bakınız!
506 — ISMÂ’ÎL SIVÂSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyh Semseddîn-i Sivâsînin
kardesinin torunudur. 1048 [m. 1639] senesinde vefât etdi. 365.
507 — ISBÎLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdülhak, Endülüsde Mâlikî âlimlerindendir.
[510] da tevellüd, 582 [m. 1187] senesinde vefât etdi. 1015.
508 — ITKANÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Lutfullah bin Emîr Ömer, Hanefî
fıkh âlimlerindendir. [685] de tevellüd, 758 [m. 1356] de Mısrda Kâhirede vefât etdi.
(Gâyet-ül-beyân) adındaki (Hidâye) serhı meshûrdur. 144.
509 — ITRÎ: Mustafâ Itrî efendi, sultân üçüncü Muhammed hân zemânında bulunan
mûsikî meraklısı idi. Tekbîri segâh makâmına besteledi. 1039 [m. 1630] senesinde
vefât etdi. Edirnekapıda Eyyûb sultâna inen yolun sagındadır. 733.
510 — KÂ’B “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın sekizinci babasıdır. Lüvey’in
oglu ve Gâlibin torunudur. Ilk olarak Cum’a günleri Kureyslileri toplayıp
hutbe okuyan budur. Kendi soyundan Peygamber gelecegini söyler, ona yetiseceklerin
îmân etmelerini emr ederdi. Söyledigi si’r ve sözleri meshûrdur. 390, 1129,
1151.
511 — KÂ’B “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmdandır. 641.
512 — KA’B-ÜL-AHBÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâbi’îndendir. Yemen
yehûdîsi iken îmâna geldi. Tevrât âlimi idi. 32 [m. 652] senesinde Humusda vefât
etdi. 699.
513 — KÂDÎ ADÛD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân bin Ahmed
Adûd-üd-dîn-i Îcî [700] senesinde Sîrâzda Îc kasabasında tevellüd, Fâris vilâyetinde
kâdî [hâkim] oldu. 756 [m. 1354] da vefât etdi. (Mevâkıf) kitâbını seyyid Serîf-
i Cürcânî serh etdi. Hasen Çelebî, Kara Kemâl ve Celâleddîn-i Devânî ve Abdülhakîm-
i Siyalkûtî birer hâsiye yapdı. Kendi (Mevâkıf)ını kendisi kısaltarak, (Cevâhir)
adını vermisdir. Semseddîn-i Fenârî, (Cevâhir)i serh etdi. 1048.
514 — KÂDÎ BEDRÜDDÎN MUHAMMED: Kâdî Bedrüddîn Muhammed bin
Abdüllah-i Seblî, Trablusda ve Sâmda Hanefî kâdîsı idi. Yediyüzaltmısdokuz 769
[m. 1367] da vefât etdi. (Akâm-ül-mercân) ve baska kitâbları vardır. 741.
515 — KÂDÎ HÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hasen bin Mensûr Fergânî, 592
[m. 1196] de vefât etdi. Serhleri ve (Hâniyye) isminde bir fetvâ kitâbı meshûrdur.
Hanefî fıkh âlimidir. Fetâvâsı çok kıymetli olup, (Fetâvâyı Hâniyye) ve (Mecmû’ayı
Hâniyye) de denir. 1310 hicrî senesinde Mısrda basılan (Fetâvâ-yı Hindiyye)
nin kenârında basılmısdır. 1393 [m. 1973] de ofset tarîkı ile yeniden basılmısdır.
133, 247, 282, 444, 768, 1028, 1032.

516 — KÂDÎ IYÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Mûsâdır. Mâlikîdir. Hadîs
âlimidir. [476] da tevellüd, 544 [m. 1150] de Merrâküsde vefât etdi. Çok kitâb
yazdı. (Mesârik-ul-envâr) adındaki hadîs kitâbı ile (Sifâ) kitâbı pek kıymetlidir.
Çesidli serhleri yapılmısdır. 262, 458.
517 — KÂDÎ-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Emîn bin Abdüllah,
[1133] de tevellüd, 1197 [m. 1783] senesinde vefât etdi. (Birgivî vasıyyetnâmesi)ni
serh etdi. (Âmentü serhı) olan (Ferâid) kitâbını yazdı. Ikisi de çok kıymetlidir. 108,
110, 140, 164, 395, 431, 434, 435, 462, 613, 740, 743, 908, 1007, 1019, 1020, 1023, 1044,
1170.
518 — KÂDÎ-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Semseddîn Ahmed bin Mahmûd
efendi, Osmânlı seyh-ul-islâmlarının onaltıncısıdır. Dokuzyüzonsekizde tevellüd,
dokuzyüzseksensekiz 988 [m. 1580] senesinde vefât etdi. Kabri küçük Karamandadır.
Çivi-zâdeden ve Ebüssü’ûd efendiden okudu. (Hidâye) serhı olan
(Feth-ul-kadîr)e tekmilesi, (Miftâh) ve (Tecrîd) serhlerine hâsiyeleri çok kıymetlidir.
(Feth-ul-kadîr), (Vekâlet) bahsine kadar olup, sonra (Tekmile) baslamakdadır.
Ikisi birlikde sekiz cild hâlinde 1318 de Mısrda basılmıs ve 1388 [m. 1968]
de Beyrutda foto-kopisi yapılmısdır. Kenârına da, (Inâye) kitâbı ve Sa’dî Çelebînin
buna yapdıgı hâsiye basılmısdır. 858, 1114.
519 — KÂDÎ-ZÂDE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Ârif efendi,
1173 [m. 1759] senesinde vefât etdi.
520 — KARABAS EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Karabas Tecvîd kitâbının
sâhibi olarak üç kisi vardır. Bunlardan birincisi, Kastamonili seyh Sa’bân-ı
Velî silsilesinden Alî efendidir. Bindoksanyedi 1097 [m. 1685] senesinde vefât etmisdir.
Ikincisi, Ahmed efendi, Eyyûbde Sâh sultân türbesinin Eyyûb tarafında,
Defterdâr caddesi üzerindeki türbesindedir. Basvekîl Adnan Menderes, Câmi’leri
ve türbeleri ta’mîr ederken, bunu da yenilemisdir. Üçüncüsü, Abdürrahmân Karabas
efendidir. Karagümrükde Karabas mescidini yapdırdı. Dokuzyüzkırk 940 [m.
1534] senesinde vefât etdi. Mihrâbı önündeki türbesindedir. Bu mescid yanında,
Öküz Mehmed pâsa câmi’i vardı. Câmi’ yapılırken, tas tasıyan arabanın öküzü sakatlanınca,
pâsa yerine girip arabayı çekdigi için, bu ismle seref duymusdur. Birinci
Ahmed hânın Sadr-ı a’zamı idi. 1029 [m. 1620] da Halebde vefât etdi. 1156.
521 — KARÂFÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sihâb-üddîn Ahmed bin Idrîs Karâfî,
Mâlikî fıkh âlimidir. [626] da tevellüd ve 684 [m. 1285] de Mısrda vefât etdi.
Çok kitâb yazdı. 632.
522 — KARAMÂNÎ KEMÂLEDDÎN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ismâ’îl Kemâleddîn,
Hanefî âlimlerindendir. 920 [m. 1514] de vefât etdi. (Serh-i mevâkıf)a
ve (Vikâye)ye hâsiyesi ve (Beydâvî tefsîri)ne ve (Kessâf)a serhleri meshûrdur.
523 — KARLAYL [Carlyle]: Ingiliz müstesriklerindendir. Aleksi Karlayl 1176
[m. 1762] da tevellüd, 1220 [m. 1805] de vefât etdi. Arabîyi Bagdâdda ögrendi.
Kembric üniversitesinde arabî profesörü idi.
524 — KARLAYL [Carlyle]: Ingiliz yazarlarındandır. Thomas Karlayl 1210 [m.
1795] da tevellüd, 1298 [m. 1881] de vefât etdi. Fransız ihtilâlini, büyük Friedrich
târîhini yazdı. (Kahramânlar ve kahramânlara saygı) kitâbında, Muhammed aleyhisselâmın
üstünlügünü, basarılarını uzun yazmakda ve çok övmekdedir.
525 — KARL MARX: Sosyalizm rejimini ortaya çıkartan bir Alman yehûdîsidir.
1233 [m. 1818] de tevellüd etdi. 1300 [m. 1883] de öldü. Sosyalizm, bir iktisâdî
metod diyerek kuruldu. Tatbîkâtde tiranlıga, diktatörlüge döndü. Komünistlige
yol açdı. Sosyalizm, isçinin, çiftçinin doymasını saglamadı. Sarlatanların, nutk
çekenlerin, akademik aydınların yüksek mevkı’, bol ma’âs almalarına yaradı.
Bunlar da dizgini ellerinden kaçırmamak için, dîne, islâmiyyete, âileye, cem’ıyyetlerin
cânlı kaynaklarına saldırdılar. Insan haklarını yok etmek için çalısdılar. Ilk
– 1125 –
sosyalist devlet olan Rusyada, kendi milletini ve bütün dünyâyı aldatmak ve korkutmak
için, agır sanâyı’, aya gitmek gibi ilerlemeler gösterilmekdedir. Fekat, iktisâdın
asl gâyesi olan (sosyal refâh) elde edilememisdir. Sovyet rejimi, fezâya insan
yollıyabilmek için, halkın günlük çorbasını azaltdı. Millete les yidirdi. Doymıyan
halk, Gagarin ve Sputnikden önce, ne yiyecegini, ne cezâya çarpdırılacagını
düsündü. Ferdin her hakkını elinden alarak, herseyi devlet kapitalizminin eline vermegi
istiyen Marx usûlü, Rusyada da, liberalizmden alınan çârelerle degisdirildi.
Sovyet idârecileri, Marksist iktisâdî gidise (geri dön) emrini vermek zorunda kaldılar.
Birçok fabrikalar, liberal nizâmda oldugu gibi, kâr esâsına göre çalısmaga basladı.
[m. 1917] den beri Moskova meydânlarında Marksın, Engelsin ve Leninin dev
gibi heykellerinde putlasan komünizm, silinmekde, yerini ilâhî hak dînin gösterdigi
ticâret ahkâmına yakın olan liberalizme bırakmakdadır. Hak gelmekde, bâtıl
uzaklasmakdadır. 523, 524, 526, 792, 1098, 1126, 1130.
526 — KÂRÛN: Mûsâ aleyhisselâmın ümmetinden ve akrabâsından idi. Ondan
kimyâ ögrenerek, çok mal mülk sâhibi oldu. (Tevrât)ı pek iyi okurdu. Fakîr iken
iyi huylu idi. Zengin olunca kibrli oldu. Emr olunan zekâtı vermedi. Mûsâ benimle
zinâ etdi demesi için bir kadına iki kese altın verdi. Kadın, herkesin arasında,
Allahdan korkarak dogruyu söyledi. Kârûn, bütün malı ile yere batdı. 64.
527 — KÂSIM “radıyallahü anh”: Resûlullahın üç oglundan birincisidir. Bunun
için, Resûlullaha (Ebül-Kâsım) denildi. Nübüvvetden önce Mekkede dünyâya
geldi. Annesi, Hadîcet-ül-kübrâdır. Onyedi aylık iken vefât etdi. 1139.
528 — KÂSIM BIN MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr-i Sıddîkın
torunudur. (Resehât)da diyor ki, (Îrândaki Sâsânî devletinin yirmidokuz hükümdârından
sonuncusu, üçüncü Yezdecerdin orduları Kadsiye ve Nehâvendde
maglûb olunca, halîfe Ömer “radıyallahü teâlâ anh” esîrler arasında bulunan sâhın
üç kızını, Hüseyn bin Alîye, Muhammed bin Ebû Bekre ve oglu Abdüllaha verdi.
Bu üç câriyeden, Zeynel’âbidîn, Kâsım ve Sâlim tevellüd etdi.) Buradan, Kâsımın
19. cu senede tevellüd etdigi anlasılmakdadır. Tâbi’înin büyüklerinden,
Medîne-i münevveredeki yedi âlimdendir. Selmân-ı Fârisînin teveccühleri ile kemâle
geldi. 106 [m. 725] senesinde Mekke ile Medîne arasında Kudeyd denilen yerde
vefât etdi. Imâm-ı Ca’fer-i Sâdık hazretleri, bunun sohbetinden feyz aldı. 66, 969.
529 — KÂSIM PÂSA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kânûnî sultân Süleymân hânın
serâyında terbiye olup, dokuzyüzyirmidokuz 929 [m. 1523]da Mısr vâlîsi olmusdur.
(Güzelce Kâsım Pâsa) câmi’ini yapdırmıs, bunun için Halicin bu tarafına Kâsımpâsa
adı verilmisdir. Üçüncü Ahmed hân zemânında ta’mîr edildi.
530 — KASTALÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı Ahmed bin Muhammed
Sihâbüddîn, Sâfi’î âlimlerindendir. 821 [m. 1418] de tevellüd, 923 [m. 1517]
de Mısrda vefât etdi. Çok kitâb yazdı. (Mevâhib-i ledünniyye)si türkçeye terceme
edilmis [1313] ve 1392 [m. 1972] senelerinde Istanbulda basılmısdır. 374, 458,
1195.
531 — KÂSÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr bin Mes’ûd Alâüddîn-i
Sâsî, Türkistânda Kâsânda tevellüd, 587 [m. 1191] senesinde Halebde vefât etdi. Hocası
Alâüddîn Muhammed bin Ahmed Semerkandînin, (Tuhfe-tül-fükahâ) fıkh kitâbını
serh ederek (Bedâyı-us-sanâyı’ fî-tertîb-is-serâyı’) adını vermisdir. Bu kitâbı
1328 [m. 1910] senesinde Mısrda basılmısdır. Üç cilddir. Semerkandîye dâmâd
olmusdur. 855.
532 — KÂTIB ÇELEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mustafâ bin Abdüllah, büyük
târîhcidir. Hâcı halîfe ismi ile meshûrdur. 1017 [m. 1608] de Istanbulda tevellüd,
1067 [m. 1656] de vefât etdi. Kabri, Vefâdan Unkapanındaki Mahmûdiyye Köprüsüne
inen büyük caddenin sag kenârındadır. Târîh kitâbları ve (Kesf-üz-zünûn)
u çok kıymetlidir. (Kesf-üz-zünûn)da onbine yakın islâm kitâbını ve yazarla-
– 1126 –
rını tanıtmakdadır. Mısrda, Istanbulda ve Almanyada basıldı. Lâtinceye de terceme
ve tab’ edildi. Arabîsi Beyrutda (Mekteb-üt-ticârî)de satılmakdadır. 22.
533 — KEFEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hüseyn bin Rüstem, Mekkede
Hanefî kâdîsı idi. 1010 [m. 1601] da vefât etdi. 741.
534 — KEHVÂKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Kehvâkî fıkh âlimlerinden
idi. Tütün günâh degil buyurdu. 639.
535 — KELEBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebün-Nasr Muhammed bin Sâib,
Tâbi’îndendir. 146 [m. 764] da Kûfede vefât etdi. Abdüllah bin Sebe’ ile çok sohbet
etdiginden, tefsîri saglam sayılmaz. Oglu Hisâm ibnül-Kelbî sî’î idi. 391, 537,
1165.
536 — KEMÂLEDDÎN MUHAMMED “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tasköprü
zâde Muhammed bin Ahmed Usâm-üd-dîn, [959] da tevellüd, 1032 [m. 1623] de
Istanbulda vefât etdi. (Mevdû’ât-ül-ulûm) tercemesi meshûrdur. 22, 1182.
537 — KERDERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ibn-ül-Bezzâz Muhammed bin
Muhammed Kerderî, hanefî fıkh âlimidir. (Müncid) lügat kitâbında Bizzâz denilmekdedir.
Bursada molla Fenârî ile çok sohbet etdi. 827 [m. 1424] de vefât etdi.
(Bezzâziyye) fetvâsı (Fetâvâ-yı Hindiyye) ile bir arada 1310 da ve 1393 [m. 1973]
de Mısrda basılmısdır. (Menâkıb-i imâm-ı Ebî Hanîfe)si meshûrdur. 309, 1009.
538 — KERHÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ubeydüllah bin Hüseyn Ebül-Hasen,
Hanefî fıkh âlimlerindendir. [260] da tevellüd, 340 [m. 952] senesinde Bagdâdda
vefât etdi. (Câmi’us-sagîr), (Câmi’ul-kebîr) ve (Muhtasar) kitâbları çok kıymetlidir.
(Muhtasar)ı Kudûrî serh etmisdir. 97, 444, 611.
539 — KILÂB “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ismi Hakîmdir. Resûlullahın altıncı
babasıdır. Mürrenin ogludur. 390, 1129.
540 — KILÂ’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Süleymân bin Mûsâ, Mâlikî hadîs âlimidir.
567 [m. 1172] de Gırnatada tevellüd, 634 [m. 1237] de cihâd ederken sehîd
oldu. Imâm ve kâdî idi. Çok kitâb yazdı. (Misbâh-uz-zulâm fil-müstegîsîn bi-hayril-
enâm) kitâbını okuyan, Ibni Teymiyyenin bozuk ve sapık düsüncelere aldanarak
dogru yoldan ayrıldıgını iyi anlar. 458.
541 — KILINC ALÎ PÂSA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Üçüncü Murâd hân ve
babası zemânlarında kaptan-ı deryâ idi. Dokuzyüzseksensekiz 988 [m. 1580] de Tophânede
kendi adına câmi’ yapdı. 995 de vefât etdi. Câmi’i yanındadır. Birinci
Mahmûd hân bu câmi’ yanında 1145 [m. 1732] de güzel bir çesme yapdı.
542 — KIRMÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Rükn-üd-dîn Ebû Bekr Muhammed
bin Abdürresîd, Hanefî fıkh âlimidir. Ishak-ı Kirmânî soyundan olup, Abdürrahmân-
ı Kirmânînin talebesidir. Besyüzaltmısbes 565 [m. 1169] senesinde
vefât etdi. (Cevâhir-ül-fetâvâ)sı meshûrdur. 457.
543 — KISÂÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Hamza, kurrâ-i seb’a ya’nî yedi
meshûr hâfızdan biridir. Hârûn Resîd ile Rey sehrinde iken 189 [m. 805] senesinde
vefât etdi. Nahv ve lügat âlimi idi. 418.
544 — KLAUDIUS: Ikinci Klaudius Roma imperatörlerindendir. Mîlâdın
[215] senesinde tevellüd, [m. 271] de vefât etdi. 1192.
545 — KOPERNIK: Polonyalı astronomi âlimidir. 877 [m. 1473] de Prusyada
tevellüd, 949 [m. 1543] da vefât etdi. Fraynburg sehrinde papas idi. Dünyânın ve
diger seyyârelerin günes etrafında döndügünü islâm kitâblarından okuyarak, isbât
etdiginden, buna Kopernik Usûlü dediler. Begenilmez diyerek, bunu çok zemân
açıklıyamamısdır. Ömrünün sonlarında yazdı. 27, 1048.
546 — KOSTANTIN: Avrupalılar buna Constantine derler. Istanbuldaki Roma
imperatörlerinin birincisidir. Mîlâdın [274]. cü senesinde Sırbistânda Nis sehrin-
– 1127 –
de tevellüd etdi. m.306 da imperatör oldu. m.337 de vefât etdi. Yerine üç oglundan
ikincisi olan Kostans bizans imperatörü oldu ve m.361 de öldü. Ayasofya cami’ini
360 da bunun yapdırdıgı söylenilmekde ise de bu, babasının yapdıgını tevsi’
etmisdir. Büyük Kostantin Galyayı, ya’nî Fransayı, Ingiltereyi, Italyayı, Afrikanın
simâlini, Yunânistânı aldı. Bayragına haç resmi koydu. m.325 de Iznikde üçyüzonsekiz
papas toplayıp, yeni Incîl yazdırdı. Îsâ aleyhisselâmın dînine sonradan
karısdırılmıs olan, Eflâtunun ortaya çıkarmıs oldugu teslîs [Trinite] inancını bu yeni
Incîle de koydurdu. Bu dinde teslîs bulunmadıgını, Allahın bir oldugunu söyliyen
Aryüsü aforoz etdirdi. Dogru olan Barnabas Incîlini yasak etdi. Noel gecesini
bayram i’lân etdi. m.330 da Bizans kasabasını büyültüp, Kostantîniyye ismini
verdi. Sonradan Istanbul, Istambol, Islâmbol, Derseâdet ismleri de verilmisdir.
Istanbul sehrini (Sûr) denilen büyük bir dıvar ile çevirdi. Sonra gelen kayserler tarafından
ta’mîr edilmisdir. Kara tarafında yedi, deniz tarafında dokuz kapusu
vardır. Yedi Kule zındanları, sur ile birlikde yapılmısdır. Asrlar boyunca, binlerce
hıristiyana, zulm, iskence yapılmıs olan bu zındanlar, Fâtih tarafından kapatıldı.
Hiçbir pâdisâh zemânında kullanılmadı. Osmânlı sultânlarının onaltıncısı olan
ikinci Osmân bin birinci Ahmed hân, onsekiz yasında iken, 1031 [m. 1622] senesinde
bu zındanda sehîd edilmisdir. Sehîd eden sadr-ı a’zam Bosnalı Dâvüd pâsa
da, bir sene sonra bu zındanda katl edilip, Akserâydaki Murâd pâsa câmi’ine
defn edilmisdir. 42, 43, 53, 535, 1043, 1074, 1078, 1080, 1099, 1138, 1176.

547 — KUDÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Hüseyn Ahmed bin Muhammed
Bagdâdî, hanefî fıkh âlimlerindendir. 362 [m. 973] de tevellüd, 428 [m. 1037]
de Bagdâdda vefât etdi. (Muhtasar) kitâbı meshûrdur. Serhleri ve türkçesi vardır.
1127.
548 — KUDSÎ: Altıyüzonyedinci [617] sırada Molla Kudsî ismine bakınız!
549 — KUHISTÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Semseddîn Muhammed bin Hüsâmeddîn,
Hanefî fıkh âlimi ve Buhârâ müftîsi idi. 962 [m. 1555] de Buhârâda vefât
etdi. (Câmi’ur-rumûz) adındaki (Nikâye) serhi ve (Câmi’ul-mebânî) adındaki
fârisî (Fıkh-ı Gîdânî) serhı meshûrdur. 731, 1024, 1084.
550 — KUREYS “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kureys, Resûlullahın onbirinci babası
olan Fihrin ismidir. Nûh aleyhisselâmdan sonra Arabistân yarım adasında yerlesenlere
(Arab-ı bâide) denir. Âd, Semûd ve Amâlika bunlardandır. Hûd aleyhisselâm
Âd kavmine, Sâlih aleyhisselâm Semûd kavmine gelmislerdir. Hepsi
(Sâm) soyundandır. Bunlardan sonra, gelip Yemene yerlesen (Kahtân) evlâdlarına
(Arab-ı âribe) denir. Bunlar Yemende (Himyer) devletini kurdu. Bu devlet
çökünce, önce Habesliler, sonra Îrânlılar Yemene vâlî ta’yîn etdiler. Etrâfa dagılan
Himyerîlerden Medînede (Evs) ve (Hazrec) kabîleleri meydâna geldi. Sâm tarafına
gelenler, (Gassân) devletini kurup hıristiyan oldular. Irâka gelenler (Hîre)
devletini kurdu. Ismâ’îl aleyhisselâmın oniki evlâdının (Arab-ı âribe) ile karısmasından
(Arab-ı müsta’ribe) meydâna geldi. Arablar, islâmiyyetden sonra yabancılarla
karısdı. Lisânları degiserek (arab-ı müsta’cime) meydâna geldi.
Arab-ı müsta’ribeden (Benî Adnân) ve bunlar arasında da (Mudar) ve (Rebîa)
kabîleleri meshûr oldu. (Benî Mudar)dan (Kenâne), (Kureys), (Hevâzîn), (Sakîf),
(Temîm) ve (Müzeyne) kabîleleri meydâna geldi. Bunlardan (Kureys) Mekkede
yerlesmekle ayrıca seref kazandı. Kabîle reîsleri, mühim islerde anlasmak için, Mekkede
(Dâr-ün-nedve) denilen yerde toplanıp mesveret ederlerdi.
Kureys kabîlesi de, (Hâsimî), (Emevî), (Nevfel), (Abdüddâr), (Esed), (Teym),
(Mahzûm), (Adîy), (Cumah) ve (Sehm) adında on kola ayrılmısdı. Zemzem dagıtmak
ve Kâ’beyi ta’mîr ve tezyîn, Hâsimîlere, Kâ’be kapısını açmak, Abdüddâr ogullarına,
Ukâh denilen Kureys sancagını tasımak Emevîlere, hac zemânı ziyâfet
vermek Nevfel ogullarına, Dârünnedve reîsligi Benî Esede, mahkeme hâkimligi
– 1128 –
Teym ogullarına, asker toplamak Benî-Mahzûma, baska kabîlelerle görüsmek, anlasmak
Adîy kabîlesine, (Ezlâm) denilen kur’a ve fal isleri Cumah kabîlesine, putlara
adak yapmak da Benî-Sehme mahsûs vazîfeler idi. Kureysden Abbâs, Teymden
Ebû Bekr, Adîyden Ömer-ül-Fârûk, Mahzûmdan Hâlid bin Velîd, Umeyyeden
Ebû Süfyân bu vazîfeleri yapıyorlardı. Teym, Mürrenin oglu olup, hazret-i Ebû
Bekrin ceddidir. Adî, Kâ’b bin Lüvey oglu olup, hazret-i Ömerin ceddidir. (Mahzûm)
kabîlesi, Mürrenin oglu (Yakaza)dan meydâna gelmisdir. 386, 1068, 1101.
551 — KURTUBÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Abdüllah Muhammed bin Ahmed,
Endülüs âlimlerinin büyüklerindendir. Ensâr-ı kirâm sülâlesindendir. 671 [m.
1272] de vefât etdi. Mâlikî mezhebi âlimlerindendir. (Câmi’ul-ahkâm) adındaki tefsîri
ve birçok kıymetli eserleri vardır. Abdülvehhâb-ı Sa’rânî, bunun (Tezkire) kitâbını
ihtisar etmis, (Muhtasar) ismini vermisdir. 1302 [m. 1884] de Mısrda ve (Hakîkat
Kitâbevi) tarafından 1421 [m. 2000] de Istanbulda basılmısdır. Ebül-Abbâs Ahmed Kurtubî,
(Müslim) sârihi olup, 656 [m. 1258] da vefât etmisdir. 80, 388, 740, 775.
552 — KUS BIN SA’ÎDE: Islâmiyyetden evvel Arabistânda bulunan hatîblerdendir.
Allahın bir olduguna inanır. Herkesi Ismâ’îl aleyhisselâmın dînine çagırırdı.
Konusurken kılınca veyâ bastona dayanırdı. 367.
553 — KUSAYY “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kilâbın ogludur. Ismi Mücemmi’dir.
Çünki, dagılmıs olan Kureyslileri toplayıp Mekkede bir kuvvet meydâna
getirdi ve bunun reîsi oldu. Kâ’benin hizmeti, Ismâ’îl ogullarından Cürhüm kabîlesine
ve sonra Huzâ’a kabîlesine geçmisdi. Kusayy, bu serefli vazîfeyi Huzâ’adan
aldı. (Dâr-ün-nedve) denilen danısma evini kurdu. Kusayyin Zühre ismindeki
kardesi soyundan Âmine hazretleri oldu. 390, 1068, 1078.
554 — KUSEYRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebül-Kâsım Abdülkerîm bin
Hevâzın, 376 [m. 986] da tevellüd, 465 [m. 1072] de Nîsâpûrda vefât etdi. Sâfi’î âlimidir.
(Risâle-i Kuseyrîyye)si 1379 [m. 1959] da Mısrda basılmısdır. 992.
555 — KUTB-I ZEMÂN: Bendegî mahdûm-i cihâniyân seyyid Celâl-i Buhârî,
707 de tevellüd, 785 [m. 1383] de Küceratın Ahmedâbâd sehrinde vefât etdi. Hindistânda
Çestiyye ve Sühreverdiyye Evliyâsının büyüklerindendir. Seyh Nasîreddîn-
i Mahmûd Dehlevînin halîfesidir. Bu da, Nizâmüddîn Evliyânın halîfesidir. (Hazâne-
i Celâlî) kitâbı meshûrdur. Imâm-ı Rabbânî (Mektûbât)ının ellidördüncü
mektûbunda kitâbları tavsiye olunmakdadır. Imâm-ı Rabbânînin altıncı ceddi
imâm-ı Refî’uddînin ve Delhî sultânı Fîrûz sâh Tuglukun mürsidleridir. Hâl tercemesi,
fârisî (Ahbâr-ül-ahyâr)da uzun yazılıdır. Fîrûz sâh ismine bakınız! 1101.
556 — KUTBÜDDÎN-I IZNÎKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Muhammed
Rûmî, Hanefî fıkh âlimi ve tesavvuf büyüklerindendir. Tîmûr hân kendisine
çok saygı göstermisdir. Sekizyüzyirmibir 821 [m. 1418] senesinde Iznikde vefât
etdi. Türkçe (Râhat-ül-kulûb) kitâbı Ayasofya, (Mukaddime-tüs-salât)ı Nûr-ı
Osmâniyye kütübhânesindedir. Tefsîri ve baska eserleri de vardır. Oglu Muhammed
Iznîkî de derin âlim idi. Çok kitâb yazdı. Sekizyüzseksenbes 885 [m. 1480]de
Edirnede vefât etdi. Meshûr (Mürsid-ül-müteehhilîn) kitâbını ve (Mızraklı ilmihâl)
de denilen (Miftâh-ül-Cenne) kitâbını oglu yazmısdır. 585.
557 — LAKÂNÎ: 227. ci sırada Ebû Bekr bin Alî ismine bakınız! Muhammed
Nâsır Lakânî mâlikî 958 [m. 1551] de vefât etmisdir. 1090.
558 — LAMARCK: Fransız doktorudur. 1157 [m. 1744] de tevellüd, 1244 [m.
1829] de vefât etdi. Cânlıların basîtden mükemmele dogru degisdigini ilk yazan budur.
540.
559 — LÂMI’Î: Bursada tevellüd ve 938 de orada vefât etdi. (Sevâhid-ün-nübüvve)
ön sözüne bakınız! 1137.
560 — LAWE: Alman fizikçisidir. 1269 [m. 1852] da tevellüd etdi. Isıgın dalga
– 1129 –
boylarının ayrılmasını [tayf] buldu. [m. 1914] de Nobel mükâfatı aldı. 550.
561 — LAVOISIER: Fransız kimyâgeridir. 1156 [m. 1743] da tevellüd etdi. 1209
[m. 1794] da cumhûriyyetci ihtilâlciler tarafından giyotinle bası kesildi. Kimyâ
reaksiyonlarında, maddenin yok olmadıgını ve yaratılmadıgını, insanların birseyi
yok edemiyeceklerini ve yaratıcı olmadıklarını deney ile açıklamısdır. 539, 758,
967.
562 — LEMOINE ve GERARD: Iki Fransız doktorudur. Birlikde (Formulaire
medicales) doktorluk kitâbını yazdılar. 652.
563 — LENIN: Vladimir Lenin, Rusyadaki biricik siyâsî parti olan komünist partisinin
kurucusudur. Karl Marx’ın ortaya koydugu sosyalist fikrlerin ilk tatbikcisidir.
1286 [m. 1870] da tevellüd, 1342 [m. 1924] de vefât etdi. Rus tatârıdır. [m. 1900]
den beri Rusyada sınıf kavgalarını hâzırladı. [m. 1917] de Alman orduları Rusyaya
girince, Stalin ile birlikde bolsevik ihtilâlini çıkardı. Komünist idâresini kurdu.
Ölünciye kadar kan dökdü. Lenine göre komünizmin basarılı olması için, kullanacagı
birinci vâsıta (yalan) söylemek, aldatmakdır. Ne kadar büyük yalan söylerseniz,
o kadar muvaffak olmus sayılırsınız demisdir. Çok yalancı ve o kadar da çok
zâlim ve kan kusdurucu idi. Yedi senelik iktidârı içinde, otuzikimilyon insanın cânına
kıydı. 2 Aralık 1917 de, Stalinle birlikde, Rusyadaki müslimânlara (Çarlar ve
zâlimler tarafından dinleri tahkîr edilen müslimânlar! Dîninizin ve kültür müesseselerinizin
serbest oldugunu bildiriyoruz) dedi. Anayasaya da din ve vicdân
hürriyyetini koydu. Hâlbuki, kitâblarında, (Din ile mücâdele edecegiz. Dinleri yok
etmek materyalizmin, marksizmin alfabesidir) diyordu. Ateistler birligini kurdu.
Leninizm denilen, din düsmanlıgı, önce yalan ve yaldızlı sözlerle aldatmak, sonra
zulm ve iskence ile yok etmek prensibine dayanmakdadır. 524, 526, 1126, 1172.
564 — LOKMAN HAKÎM “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Peygamber veyâ Velîdir.
Dâvüd “aleyhisselâm” zemânında idi. Arabistânın Ummân tarafında idi. Ahlâkî
sözleri meshûrdur. 99, 482, 740, 788, 878, 1018.
565 — LOTHER MEYER: Alman kimyâgeridir. 1245 [m. 1830] de tevellüd, 1312
[m. 1895]de vefât etdi. Elementlerin periyodik sistemini bulanlardandır. 549.
566 — LUI [LOUIS]: Fransa kralı yedinci Lui, altıncı sisman Luinin ogludur.
514 [m. 1120] de dogdu. 576 [m. 1180] da öldü. Vitri sehrini alınca, kiliseyi atese
verdi. Içindeki binüçyüz kisiyi yakdı. Pismân olup, buna karsılık, kendi askerlerini
öldürdü.
567 — LUKA: Antakyalı bir papasdır. Îsâ aleyhisselâmı görmedi. Göke çıkarıldıkdan
sonra, yehûdî dönmesi olan Bolüs tarafından Îsevî dînine alınmısdır. Bolüsün
zehrli fikrleri ile asılanarak, simdi elde bulunan dört (Incîl)den, en yanlısını
yazmısdır. 1109, 1161.
568 — LÛT “aleyhisselâm”: Peygamberdir. Ibrâhîm aleyhisselâmın kardesinin
ogludur. Lût gölü yanında Sedum sehri halkına Peygamber oldu. Onları çirkin islerinden
men’ etdi. Karısı da dinlemedi. Kendisi sehrden çıkdı. Sehr yerin dibine
geçdi. Seksen yasında Hicâzda vefât etdi. Yehûdîlerin ve hıristiyanların (Mukaddes
kitâb) dedikleri ve her memlekete yaymaga çalısdıkları kitâbın (Ahd-i atîk)
kısmındaki (Genesis) veyâ (Tekvîn)in ondokuzuncu bâbının otuzuncu ve sonraki
âyetlerinde diyor ki, (Lut sehrden çıkıp iki kızı ile berâber dagda sâkin oldu. Büyük
kızı küçüge dedi ki, pederimiz ihtiyâr oldu. Yer yüzünde erkek dahî kalmadı.
Gel, pederimize serâb içirip, onun ile yatarak, pederimizden zürriyyet peydâ edelim.
O gece pederine serâb içirerek pederi ile yatdı. O dahî onu tanımadı. Ertesi
gece pederlerine yine serâb içirdiler ve küçük kız onun ile yatdı. Lûtun iki kızı babalarından
hâmile oldular. Büyük kız ogluna (Muâb), küçük kız da ogluna (Amî)
ismini koydu. Muvâbî ve Amûnî denilen kimselerin cedleri bu iki çocukdur.) Kitâb-
ı mukaddesin bu yazısı, açık bir fuhs hikâyesidir. Bu yazı, bugün, dünyânın
– 1130 –
her yerinde pornografi [müstehcen] nesriyyât sınıfına girer ve nesr edilmesi yasaklanır.
Kitâbı mukaddesde buna benzer dahâ birçok gayr-i ahlâkî bahsler vardır. Islâm
âlimleri bunları bulup açıklıyarak, bugünki Tevrât ve Incîl denilen kitâbların
Allah kelâmı olmadıklarını, sonradan insanlar tarafından degisdirmeler ve ilâveler
yapılarak ortaya çıkarıldıklarını, bu sûretle de isbât etmislerdir. Bu kıymetli islâm
kitâblarından birkaçının ismleri, birinci kısm, 93. cü madde sonunda yazılıdır.
Bunlardan (Tuhfe-tül-erîb) arâbî ve (Mîzân-ül-mevâzîn) fârisî olup, Istanbulda,
Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmısdır. 140, 482, 640, 641, 1118.
569 — LUTHER MARTIN: Alman papasıdır. Protestanlıgı kurdu. 888 [m.
1483] de tevellüd, 953 [m. 1546] de öldü. Italyadaki papa onuncu Leon ile arası açıldı.
Tel’în edildi. 931 [m. 1524] de Nürnbergde protestanlıgı i’lân etdi. Çok kitâbı
vardır. Islâmiyyete karsı çirkin hücûmları vardır. Katoliklerle protestanlar birbirlerine
düsmandırlar. 43.
570 — LUTFULLAH EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Lutfullah bin Abdüllah,
Kastamonilidir. Latîfî ismi ile meshûrdur. 990 [m. 1582] da vefât etdi.
(Tezkire-tüs-su’ara) kitâbı basılmısdır. 1155.
571 — MAHDÛM-I CIHÂNIYÂN: (Kutb-i zemân) ismine bakınız! 1129.
572 — MAHMÛD BIN MUHAMMED BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”:
Ebülmehâmid Mahmûd bin Muhammed bin Dâvüd Buhârî, fıkh âlimlerindendir.
671 [m. 1272] de Buhârâda vefât etdi. (Hakâyık-i manzûme) kitâbı meshûrdur. Bu
kitâb, (Manzûme-i Nesefî) serhı olup iki cilddir. Fıkh kitâbıdır.
573 — MAHMÛD BIN SADR-ÜS-SERÎ’A “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yüzseksenikinci
[182] sırada Burhân-üs-serî’a ismine bakınız!
574 — MAHMÛD BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Burhâneddîn Mahmûd
bin Tâc-üd-dîn Ahmed bin Abdül’azîz Buhârî, Hanefî âlimlerindendir. 551 [m.
1156] de tevellüd, 616 [m. 1219] da sehîd oldu. (Tecrîd), (Muhît-i Burhânî), (Zahîre),
(Fetâvâ-i Burhânî) ve (Vâkı’ât) kitâbları meshûrdur. 622.
575 — MAHMÛD GAZNEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Sübektekin, Buhârâdaki
Sâmânî devletinin Horâsândaki vâlîsinin kölesi iken, vâlî ölünce, yerine vâlî
oldu. Sultân Mahmûd 357 [m. 967] de tevellüd etdi. Horâsân vâlîsi oldu. Babası ölünce,
387 [m. 997] de hükûmet kurdu. Türkistânı, Irâkın bir kısmını, Lâhoru, Delhîyi
aldı. Çok kiliseleri câmi’ yapdı. Hindûların hazînelerini Haremeyn-i serîfeyne [Mekkeye
ve Medîneye] hediyye etdi. Berehmenlerin, kadınların, kocalarının cenâzesi ile
birlikde, diri diri yakılması, ölülerin nehre atılması gibi, insanlıga yakısmayan âdetlerini
yasak etdi. Âlimleri, edîbleri severdi. Çok kitâb yazdırdı. Firdevsînin (Sâh-nâme)
si bunlardan biridir. Ehl-i sünnet âlimleri yetisdirdi. 421 [m. 1030] de Gaznede
vefât etdi. Devleti 543 [m. 1148] senesine kadar devâm etdi. 1051, 1052.
576 — MAHMÛD HÂN-II “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Islâm halîfelerinin doksanbesincisi
ve Osmânlı pâdisâhlarının otuzuncusudur. Birinci Abdülhamîd hânın
oglu, sultân Abdülmecîd hânın babasıdır. 1199 [m. 1785] de tevellüd, 1255 [m. 1839]
de vefât etdi. 1223 [m. 1808] de halîfe oldu. Yeniçerileri kaldırdı. Vehhâbîleri Hicâzdan
çıkardı. Harbiyye ve tıbbiyye-i mülkiyye mekteblerini vücûde getirdi. 1241
[m. 1826] de Tophânede Nusratiyye câmi’ini yapdırdı. 1244 [m. 1828] de Bâyezîdde
Eski serây bagçesine yangın kulesi yapdırdı. 1253 [m. 1837] de Unkapanı ile Azapkapı
arasında (Mahmûdiyye) köprüsünü yapdırdı. 1247 [m. 1831] de Istanbulda ilk
gazete çıkarıldı. Dünyâda ilk gazete 1051 [m. 1641] de çıkarıldı. 1253 [m. 1837] de
mâliye nezâretini kurdu. 1254 [m. 1838] de karantina vücûde getirdi. Bagçekapıda
(Hidâyet câmi’i), Üsküdârda Semsi pâsa câmi’i yanında, 1232 [m. 1816] de (Adliye)
câmi’ini, yaglı boyalı ahsâb Beglerbeyi ve Çıragan serâylarını yapdırdı. 1235 [m. 1819]
de hazret-i Hâlidin türbesini ta’mîr etdi. Sandûkası pûsîdesi üzerindeki kendi el yazılarıdır.
1241 [m. 1825] de hurûfî tekkelerini kapatdı. 1235 [m. 1819] de Beyoglun-
– 1131 –
da Galata-serây lise binâsını yapdırdı. Burası 1250 [m. 1834] de Tıbbiyye mektebi
yapıldı ise de, 1266 [m. 1850] da yandı. 1267 [m. 1851] de (Tıbbiyye-i sâhâne) yapdırdı.
Arnavutköy sâhilinde (Tevfîkiyye) câmi’ini yapdırdı. Çesidli yerlerde çesmeler
yapdırdı. Tophânede Kâdirî câmi’ ve tekkesini Tosyalı Ismâ’îl Rûmî yapdı ve 1053
[m. 1644] de vefât etdi. Ikinci Mahmûd hân 1239 [m. 1823] da yeniden yapdı. Türbesi
Çenberlitasdadır. 461, 500, 533, 1059, 1062, 1063, 1066, 1067, 1083, 1092, 1119,
1168, 1174, 1189.
577 — MAHMÛD HÜDÂYÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Azîz Mahmûd Hüdâyî
efendi, Celvetiyye mesâyıhindendir. Koçhisârlıdır. Bursada, hâcı Bayram-ı Velînin
halîfelerinden, Muhammed Üftâde hazretlerinden feyz aldı. 1007 de Üsküdârda
câmi’ ve tekke yapdı. Dördüncü Murâd hân tahta çıkınca Eyyûbde kılıncını
Hüdâyî efendi takdı. 1038 [m. 1628] de vefât etdi. Tekkesi yanındaki türbesindedir.
Üftâde efendi 989 [m. 1581] da Bursada vefât etmisdir. 1088, 1191.
578 — MAHMÛD INCIRFAGNEVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Islâm âlimlerinin
büyüklerinden bir ferd-i kâmildir. Buhârânın Fagne köyünde tevellüd
edip, Akbenî nâhiyesinde yerlesdi. Mi’mârlık ile geçinirdi. Yediyüzonbes 715 [m.
1315] de vefât etdigi (Sebe’ul-esrâr) ve (Tâc-ül-asfiyâ)da yazılıdır. 720, 969, 1076.
579 — MAHMÛD KIRMÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tâc-ül-Kurrâ Mahmûd
bin Hamza Kirmânî 500 [m. 1106] senesinde vefât etdi. 419.
580 — MAHMÛD-I KÜRD-I SEYHÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: (Câmi’u
kerâmât-i Evliyâ)da diyor ki, (Mahmûd-i Kürdî, Medîneye yerlesdi. Abdülganî
Nablusî diyor ki, (1205 [m. 1790] senesinde Medînede Mahmûd-i Kürdîyi gördüm.
Beni evine götürdü. Uyanık iken Resûlullahı “sallallahü aleyhi ve sellem”
çok gördüm dedi. Kıymetli sözlerinden ve güzel hâllerinden dogru söyledigini anladım.)
Uykuda iken de, uyanık iken de Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem”
görüldügünü ve görenleri (Se’âdet-üd-dâreyn) kitâbında uzun bildirdim). 1014.
581 — MAHMÛD NÛREDDÎN ZENGÎ: Mahmûd Nûreddîn Zengî, Haleb sultânı
idi. 569 [m. 1173] de vefât etdi. Salâhuddîn-i Eyyûbî, bunun kumandanlarından
idi. Sâmda Eyyûbî devletini kurmus, 589 [m. 1193] de vefât etmisdir.
582 — MAHMÛD PÂSA: Fâtih sultân Muhammed zemânında iki def’a sadr-ı
a’zâm olmusdur. Nûr-i Osmâniyyede câmi’ ile hamâm ve yokusda çarsısı vardır. Sofyada
da büyük bir câmi’i vardır. 878 [m. 1473] de vefât etmisdir.
583 — MAHMÛD SÂMINÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî Septînin sohbetinde
kemâle gelmisdir. Alî Septînin Icâzetnâmesi Mahmûd Sâhib tarafından hâzırlanıp
mevlânâ Hâlid tarafından tasdîk edilerek, Abdüllah-i Mekkî ile kendisine gönderilmisdir.
Mahmûd Sâminî, seyyiddir. Palu kasabasının Hun köyünde tevellüd
ve 1313 [m. 1895] senesinde Paluda vefât etdi. Kabri Murâd suyu kenârındadır. Sâfi’î
mezhebinde ve tesavvufda mütehassıs idi. Ârif-i billah idi. Alî Septîye onüç sene
hizmet yapdı. Tütün içerdi. Birisi buna, kalbinden i’tirâz edince, (Bizim çubugumuzu
düsünecegine, Allahü teâlâyı zikr et. Baska birsey düsünme!) buyurdu. Yirmiye
yakın ârif yetisdirdi. Bunlardan Harputlu Osmân Bedreddîn efendi ve o zemân
Erzurumun kazâsı olan Kigı kasabasında hâcı Yûsüf efendi ile oglu Muhammed
efendi ve Kigı müftîsi Muhammed Nûreddîn efendi meshûrdur. Nûreddîn
efendi [m. 1964] yılında Antalyada vefât etdi. Alî Septî 1287 [m. 1870] de Paluda
vefât etdi. Kabri bir tepede mescidinin yanındadır. Bunun torunu Sa’îd efendi
1926 da Diyârıbekrde vefât etdi. 639, 1158.
584 — MÂHPEYKER SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Sultân Ahmed
hânın zevcesi ve sultân dördüncü Murâd ile Sultân Ibrâhîmin vâlidesidir. (Kösem
sultân) da denir. 1000 [m. 1592] de tevellüd, 1061 [m. 1651] de sehîd edildi.
Hüsn-i cemâli, aklı ve zekâsı ve hayrât ve hasenâtı ile meshûr sâliha ve afîfe bir
sultân idi. Yeni câmi’in temelini atdı. Çarsambadaki (Vâlide medresesi mescidi)
– 1132 –
ve 1050 [m. 1640] de Üsküdârda Çinili câmi’ini yapdırdı. Çakmakcılar yokusunda
büyük vâlide hânı ile içindeki mescid de, bunun eseridir. Rumelinde milyonlar
degerinde vakfları ve hayrâtı vardır. Otuz sene, devletin idâresinde hizmetleri
oldu. Âsîler ve sakîler tarafından serâyda sehîd edildi. Sultân Ahmed türbesindedir.
Sultân dördüncü Murâdın kızı Safiyye sultân da bu türbededir. Hayrât
ve hasenâtı ile millete hizmetleri (Naîmâ Târîhi)nde uzun yazılıdır. 1033 [m.
1623] de, Anadolu kavagı câmi’ini yapdırmısdır. Bu mescid simdi gazinodur.
Iki kavagın kal’aları da 1033 [m. 1623] de yapılmısdır. 1071, 1119, 1150, 1184.
585 — MAKDONYUS: Papas idi. Îsâ aleyhisselâma tapılmaz. O mahlûkdur, diyordu.
Mîlâdın [381]. ci senesinde Istanbulda kurulan ikinci meclisde, tel’în edildi.
586 — MÂLIK: Resûlullahın onikinci babasıdır. Nadrın ogludur. Nadr, altun
demekdir. Nadrın ismi Kaysdır. Nadr, Kinânenin ogludur. 390.
587 — MÂLIK BIN DÎNÂR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Âlim ve velî idi. 131
[m. 748] senesinde Basrada vefât etdi. 691.
588 — MÂLIK BIN ENES: Ebû Abdüllah Mâlik bin Enes bin Mâlik bin Ebî
Âmir bin Umeyr Teymî Esbahî Humeyrî, Cennet ile müjdelenmis olan (Ehl-i
sünnet vel-cemâ’at)in dört büyük mezhebinden biri olan (Mâlikî) mezhebinin
reîsidir. Doksan [90] senesinde Medînede tevellüd, 179 [m. 795] da orada vefât etdigi
(Ibni Âbidîn) mukaddemesinde yazılıdır. Bir hadîs-i serîf okumak için abdest
alır, edeble diz çökerdi. Medînede hayvana binmezdi. Haksız bir fetvâyı vermedigi
için, yetmis kırbaç vuruldu. Abdesti sık bozulan hastalar ve ihtiyârlar için ve
necâsetden tahâret için çok kolaylık gösterdiginden, diger üç mezhebde olan
müslimânlar, Mâlikî mezhebini de taklîd ederek, ibâdetlerini râhatlıkla yapmakdadırlar.
(Muvattâ) adındaki hadîs kitâbı çok kıymetlidir. 50, 125, 132, 159, 172,
251, 288, 423, 465, 466, 467, 575, 783, 881, 1009, 1062, 1077, 1098, 1175, 1195.
— MANASTIRLI ISMÂ’ÎL HAKKI: Ehl-i sünnet âlimi oldugu meshûr ise de,
sinsi bir mason idi.
589 — MARKO: St. Marc, dört (Incîl)den birini yazmısdır. Îsâ “aleyhisselâm”
göke çıkarıldıkdan sonra Îsevî oldu. Petrosdan isitdiklerini Romada Yunanca
yazmıs, bu yazılarına (Incîl) denilmisdir. [68] senesinde Mısrda âyin yaparken tutulup
öldürüldü. Meshûr Marko pâsa, [1874] den 1309 [m. 1891] e kadar Istanbulda
Tıbbiyye mektebi nâzırı idi. (Derdini Marko pâsaya anlat) sözü meshûrdur. 1109.
590 — MARCONI: Italyan fizikcisidir. 1874 de tevellüd, 1355 [m. 1937] de vefât
etdi. Telsiz-telgrafa son seklini verenlerdendir. 1910 da nobel mükâfâtı aldı.
591 — MA’RÛF-I KERHÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı Alî Rızânın
halîfesi ve Sırrî Sekâtînin mürsidi idi. Ikiyüzde Bagdâdda vefât etdi. 120, 448, 456,
1087, 1171.
592 — MÂVERDÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Alî bin Muhammed Mâverdî, 364
[m. 974] de Basrada tevellüd, 450 [m. 1058] de Bagdâdda vefât etdi. Sâfi’î fıkh ve
tefsîr âlimidir. (Hâvî) fıkh kitâbı çok kıymetlidir. (Ahkâm-üs-sultâniyye) adındaki
sosyal kitâbı Mısrda ve 1269 [m. 1853] da Almanyada Bonn sehrinde basıldı.
Mısrda ikinci baskısı 1386 [m. 1966] da yapıldı. 735.
593 — MAZHER-I CÂN-I CÂNÂN: Semsüddîn Habîbullah seyyiddir. Tesavvuf
mütehassıslarının büyüklerindendir. Müslimânların gözbebegidir. 1111 [m.
1699] de Hindistânda Ramezân-ı serîfin onbirinci Cum’a günü tevellüd ve 1195 [m.
1781] de sehîd edildi. Abdüllah-ı Dehlevî kabrinin yanındadır. Sâhcihân câmi’inin
civârında, Dergâh câmi’indeki dört kabrden birincisidir. Yirmiiki yasında iken, Seyyid
Muhammed Nûr-i Bedevânî hazretlerinin vâris-i ekmeli oldu. Seyyid Abdüllah-
ı Dehlevînin üstâdıdır. Yetisdirdiklerinden biri de kâdî allâme Muhammed Senâullah-
ı Dehlevî hazretleridir. Abdüllah-ı Dehlevî hazretleri, (Makâmât-i maz-
– 1133 –
heriyye) kitâbında diyor ki, Hadîs âlimi Sâh Veliyyullah buyurdu ki, (Allahü teâlâ,
bize sahîh kesfler ihsân eyledi. Bu zemânda, hiçbir yerde mirzâ Cân-ı Cânânın
benzeri yokdur. Makâmlarda ilerlemek istiyen onun hizmetine gelsin!) Hadîs
ögrenmek için kendisine gelenleri istifâde etmek için, Mazher-i Cân-ı Cânân hazretlerine
gönderirdi. Ona yazdıgı mektûblarda, (Allahü teâlâ, fazîletlerin tecellî
yeri olan sizlere uzun zemân selâmet versin ve bütün müslimânları bereketlerinize
kavusdursun!) derdi. (Makâmât-ı Mazheriyye)de, Mazher-i Cân-ı Cânân “kuddise
sirruh” buyuruyor ki, Evliyânın mezârlarını ziyâret edip, cem’iyyet için feyz
dilemelidir. Mesâyıh-ı kirâmın rûhlarına fâtiha ve salevât sevâbı göndererek, onları
Allahü teâlâya kavusmak için vesîle yapmalıdır. Zâhir ve bâtın se’âdetlerine
ancak onların güzel ahlâkına sarılmak ile kavusulur. Baslangıcda olan sâliklerin,
kalbleri tasfiye bulmadan, temizlenmeden önce, Evliyânın kabrlerinden feyz almaları
güçdür. Bunun için Behâeddîn-i Buhârî “kaddesallahü sirrehül’azîz”, (Islâmın
güzel ahlâkına mâlik bir kimse ile olmak, Evliyânın kabrleri ile olmakdan
dahâ iyidir) buyurdu. Ikinci kısmda, dörtyüzellidokuzuncu sahîfedeki yazı böylece
açıklanmıs oluyor. Fârisî (Kelimât-i tayyıbât) denilen kitâbda 87 mektûbu ve
melfûzâtı vardır. 38, 113, 366, 410, 412, 459, 462, 466, 696, 721, 769, 903, 969,
1016, 1018, 1050, 1066, 1168, 1171, 1176.

594 —MEHDÎ: Hazret-i Mehdî, âhır zemânda dünyâya gelecekdir. Adı, Muhammed,
babasının adı Abdüllahdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” efendimizin
soyundan olacakdır. Îsâ aleyhisselâmla bulusacak, mezhebleri kaldıracak, yalnız onun
mezhebi kalacak, her yeri alacak, her yerde adâlet olacak, Eshâb-ı Kehf, uyanıp magaradan
çıkarak, Mehdînin askeri olacakdır. Ba’zı saf kimseler, büyük zan etdikleri
kimselere Mehdî demekdedir. Mehdînin alâmetlerini Resûlullah “sallallahü aleyhi ve
sellem” efendimiz bildirmisdir. Ibni Hacer-i Mekkînin (Alâmet-ül-Mehdî) kitâbında
ve Süyûtînin (Cüz’ün minel ehâdîs velâsâril vârideti fî alâmetil mehdî) kitâbında
bunlardan ikiyüze yakın alâmet yazılıdır. (El-fütûhât-ül-islâmiyye), ikinci cüz, ikiyüzdoksanyedinci
sahîfesinde diyor ki, (Beklenilen Mehdî, hazret-i Fâtımanın soyundan
olacakdır. Mekkede zuhûr edecekdir. O zemân, müslimânlar halîfesiz olacakdır. Istemedigi
hâlde, zor ile halîfe yapılacakdır. Zuhûr edecegi zemân ve yası ve ömrü kesin
belli degildir.) Mehdî çıkacagı zemân yeryüzünde halîfe bulunmıyacagı ve Mehdîliklerini
i’lân edenlerin Mehdî olmadıkları, buradan anlasılmakdadır. Imâm-ı Rabbânî
hazretleri, birinci cildin ikiyüzellibesinci mektûbunda, Mehdînin Medînedeki sapık
din adamlarını öldürecegini yazmakdadır. 62, 63, 398, 484, 485, 488, 919, 920, 1122.
595 — MEKKÎ EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ahmed Mekkî efendi,
âlim, ârif, veliy-i kâmil olan seyyid Abdülhakîm efendinin büyük ogludur. Annesi,
büyük velî, kerâmetler sâhibi seyyid Fehîm efendinin torunu Âise hanımdır. Mekkî
Üç-Isık, [1314] de tevellüd, 1387 [m. 1967] de vefât etdi. Medrese tahsîlini bitirdikden
sonra, peder-i âlîlerinden ulûm-i zâhirenin inceliklerini alarak icâzetle sereflenmis,
yüksek teveccühlerine ve himmetlerine mazhar olarak, tesavvuf bilgilerinde
de kemâle gelmisdir. Son derece edeb ve sasılacak bir tevâzu’ ile, kendilerini
agyârdan setr ederdi. Sâf kalbli, temiz rûhlu olan yüzlerce genci ilm ve fazîletle
süsledi. Cenâb-ı Hak, bu feyz ve bereket kaynagından, Istanbul halkını, yıllarca fâidelendirdi.
Edirnekapı kabristânında iken Ankarada Bagluma nakl edildi. 2, 5, 376.
596 —MELIKSÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Celâlüddîn, Selçûkî pâdisâhlarından
üçüncüsüdür. Alb Arslanın ogludur. 447 [m. 1054] de tevellüd, 485 [m. 1091] de
Bagdâdda zehr verilerek vefât etdi. Isfehânda defn edildi. Babası sehîd olunca, vezîr
Nizâm ül mülkün yardımı ile 465 [m. 1072] de sultân oldu. Mâverâünnehri, Sâmı, Mısrı,
Anadolunun çogunu aldı. Abbâsî halîfesini emrine aldı. Çok hayrât yapdı. [471] hicrî
senesinde, günes takvîmi yapdırdı. Buna (Takvîm-i Celâlî) denir. 441, 1095, 1157.
—ME’MÛN BIN HÂRÛN: Yedinci Abbâsî halîfesidir. 218 [m. 832] de vefât etdi.
597 —MENDELEYEF: Dimitri, Rus kimyâgeri olup, 1249 [m. 1834] da tevel-
– 1134 –
lüd, 1325 [m. 1907] de öldü. Elementlerin devrî [Periyodik] sistemini bulanlardandır.
Petrollerin tesekkülü teorisi meshûrdur. 549.
598 — MERGINÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Yüzseksenbirinci [181] sırada,
Burhâneddîn-i Mergınânî ismine bakınız!
599 — MER’Î “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mer’î bin Yûsüf Mukaddisî, Hanbelî
fıkh âlimlerindendir. 1033 [m. 1623] de vefât etdi. Çok kitâb yazdı. (Tahkîk-ul
burhân fî sân-id-duhân) ve (El-Kevâkib-üd-dürriyye fî menâkıb-il-imâm-ı Ibni Teymiyye)
kitâbları meshûrdur. 633, 638.
600 — MERKEZ EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muslih-ud-dîn Mûsâ
efendi, Kütahyadan Istanbula gelip molla Hızır beg oglu Ahmed pâsadan okurken,
Halvetî Sünbül Sinân yanında yetisdi. Önce Kogacı tekkesinde, sonra Eyyûbde Sâh
sultân tekkesinde iken, Sultân Süleymânın Topkapı dısında, vâlidesi nâmına yapdırdıgı
tekkede yerlesdi. Sünbül efendi, 936 [m. 1529] da vefât edince, Koca Mustafâ
pâsadaki yerine geçdi. 959 [m. 1551] da vefât etdi. Türbesi karsısındaki mektebi
Abdülbâkî pâsa yapdırdı. Tokat vâlîsi iken 1034 [m. 1625] senesinde vefât edince,
Istanbula getirilip, mektebi yanına defn edilmisdir.
Merkez efendi vefât edince, yerine oglu ve halîfesi seyyid Ahmed efendi, bundan
sonra da, seyh Ya’kûb efendi geçdi. Ya’kûb efendi, Sünbül Sinân efendinin halîfesidir.
Bu da, 978 [m. 1570] de vefât edince, oglu Yûsüf Sinân efendi seyh oldu
ise de, altı sene sonra, Medîne-i münevverede Seyh-ul-harem oldu ve 989 [m. 1580]
da vefât etdi. Bakî’dedir. Bunun yerine Hasen Necmüddîn efendi seyh oldu. Alaca-
hisârlıdır. Ya’kûb efendinin halîfesidir. Egri seferinde bulundu. Sonra hacca ve
Yemene gitdi. Orada, mevlid gecesi, 1019 [m. 1610] senesinde vefât etdi. Mevlid
geceleri minârede kandil yakmak âdeti idi. Sultân birinci Ahmed hân begenerek
bütün câmi’lerde kandil yakılmasını fermân eyledi. 1167, 1174.
601 — MERKYÂNUS: Bizans ya’nî sarkî Roma devleti kırallarındandır. Buna
Marsiyanus da denir. Mîlâdî [391] senesinde tevellüd etdi. Asker iken, ilerliyerek
senatör oldu. Ikinci Teodosyus [m. 450] de ölünce yerine kız kardesi Polherya
kraliçe oldu. Merkyânus bununla evlendi. Bu kadın ölünce, kral oldu. Cesûr idi.
Attilânın tehdîdlerine cevâb verip, geri çevirdi. Rumlar kendisi ile zevcesi için, Subatın
onyedisinde yortu yapıyorlar. [Bu ism, (Fâideli Bilgiler) kitâbındadır.]
602 — MERVÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası, Hakem bin Ebil’âs bin
Ümeyye bin Abd-i Sems bin Abd-i Menâfdır. Mekkenin fethinde îmân etdiler.
Emevî halîfelerinin dördüncüsüdür. Hicretin ikinci yılında tevellüd etdi. 65 [m. 683]
senesinde bogduruldu. Yerine, büyük oglu Abdülmelik geçdi. Hazret-i Osmân bin
Affânın amcası oglu ve dâmâdı ve bas kâtibi idi. Çocuk iken, babası Tâife sürülüp,
oraya götürüldü. Sohbetden mahrûm kaldı. Hazret-i Osmân halîfe olunca, babasını
afv etdi. Babası ile Medîneye geldi. Halîfeye kâtib oldu. Deve harbinde, hazret-
i Talhayı kazârâ sehîd etdi. Hazret-i Mu’âviye zemânında Medîne vâlîsi olup,
[48] de azl edildi. [64] de Ikinci Mu’âviye halîfelikden çekilince, Abdüllah bin Zübeyr
ile harb ederek, halîfe oldu. Zâlim idi. Kardesi Abdürrahmân bin Hakem ve
ikinci oglu Abdül’azîz bin Mervân âdil ve sâlih idiler. 1159, 1196.
603 — MERVÂN BIN MUHAMMED: Mervân bin Hakemin torunudur. Emevî
devletinin ondördüncü ve son halîfesi idi. [72] senesinde tevellüd, [127] de halîfe
oldu. 132 [m. 750] senesinde, Abbâsîler tarafından Mısrda yakalanıp öldürüldü.
441, 1191.
604 — MERYEM: Îsâ aleyhisselâmın annesidir. Dâvüd “aleyhisselâm” soyundan
olan Imrân ile Hunnenin kızı idi. Annesi ölünce, Kudüsde Beyt-ül-mukaddesin
imâmı Zekeriyyâ aleyhisselâmın zevcesi olan teyzesi Îsâ’nın yanında büyüdü.
Onbes yasında iken, amcasının oglu Yûsüf-i Neccârla nisânlandı ise de, onunla hiç
evlenmemisdi. Allahü teâlâ, buna babasız olarak Îsâ aleyhisselâmı verdi. Îsâ “aley-
– 1135 –
hisselâm” (Beyt-ül-lahm)da tevellüd etdi. Rum kayserinin Sâmda bulunan vâlîsi,
zinâ etdigini zan ederek, ikisini de öldürmek istedi. Yûsüf-i Neccâr, bunları Mısra
götürdü. Oniki sene orada kaldılar. Sonra, Kudüse gelip (Nâsıra) kasabasında
yerlesdiler. Îsâ “aleyhisselâm” göke çıkarıldıkdan altı sene sonra, elliüç yasında vefât
etdi. Kudüsdedir. Yehûdîler, bunu kötüliyor. Hıristiyanlar da, Allahın anası, bir
kısmı da Allahın zevcesi diyor. 334, 448, 875, 1109, 1110, 1122, 1155, 1189, 1194.
605 — MESLEME “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdülmelik bin Mervânın ogludur.
122 [m. 740] de Sâmda vefât etdi. Seyyid gâzî ile Muhammed Battâl gâzî de
bu senede vefât etdiler. Baskumandan olarak çok cihâd yapdı. 86 [m. 704] senesinde
Erzurumu ve Trabzonu feth etdi. Emevî halîfelerinin altıncısı, kardesi Velîd bin
Abdülmelikin emri ile, hicretin doksanaltıncı 96 [m. 714] senesinde büyük bir ordu
ile Ankara, Eskisehr ve Amûriyyede kanlı savaslar yapıp, Çanakkal’adan Gelibolu
ve Edirneye, sonra Istanbula geldi. Kardesi Süleymân da denizden gemilerle
geldi. Bizans imperatörünü korkutdu. Galatayı elegeçirdi. Imperatör ile yapdıgı
sözlesme ile Ayasofyada nemâz kıldı. Halic kenârında (Arab câmi’i)ni yapdı. Istanbulda
yedi sene kalıp geri döndü. Hastalık ve sıkıntı yüzünden, Câmi’in bulundugu
yere (Kahr köyü) adını verdi. Simdi Kara-köy deniliyor. Muhyiddîn-i Arabî
hazretleri (Musâmere) kitâbında Meslemenin Istanbul seferini uzun anlatmakdadır.
Mesleme çekilince, Rumlar verdikleri sözü bozup câmi’i kilise yapdılar. Dördüncü
Murâd hân zemânına kadar kilise olarak kalıp, 1046 [m. 1637] da eski yeri
kesf olunarak mescide çevrildigi 1288 [m. 1870] de Istanbulda basılmıs olan (Fezleke-
i târîh-i Osmânî)nin yüzaltmısaltıncı [166] sahîfesinde yazılıdır. Birinci Mahmûd
hânın vâlidesi Sâliha sultân, câmi’i 1147 [m. 1734] de yeniledi. Binikiyüzyirmiiki
yangınında yanıp yeniden ta’mîr edildi.
Karaköydeki Yeraltı câmi’inin adı (Kursunlu Mahzen) câmi’idir. Mesleme tarafından
yapılmıs bir mescid iken sonra depo olarak kullanılmısdır. Sadr-ı a’zam
Mustafâ pâsa 1166 [m. 1749] senesinde mahzeni temizletmis, içinde birkaç kabr oldugu
görülmüsdür. Bin seneden fazla kapısı kapanarak kilidine kursun akıtılmıs,
terk edilmis idi. Birinci Sultân Mahmûd hân tarafından câmi’ hâline getirilmis, sonradan
minâre de yapılmısdır. Sultân Mahmûd hân ilk Cum’a nemâzında bulunmusdur.
Mustafâ pâsaya samur kürk hediyye etmisdir. Câmi’de üç kabr vardır. Sehîd
Alî pâsa önceden 1128 [m. 1812] de câmi’ üstüne bir binâ yapmısdı. Bu binâ,
1237 [m. 1821] de yenilenmisdir. 1080.
606 — MES’ÛD KANÂVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Mes’ûd bin Hasen
Kanâvî, Mısrda sâfi’î âlimlerindendir. 1205 [m. 1790] hicrî senesinde yazdıgı
(Feth-ur-rahîm) kitâbında Ibnül-Verdînin (Lâmiyye) kasîdesini serh etmekdedir.
Bu kitâbı Mısrda [1281] ve 1315 [m. 1897] senesinde basılmısdır. Burada, tütünün
harâm olmadıgını yazmakdadır. 632.
607 — MEVDÛDÎ: Hicretin [1321]. ci senesinde Hindistânda tevellüd ve
1399 [m. 1979] da Amerikada vefât etdi. Ibni Teymiyyenin fikrlerine saplanmısdır.
Siyâsî düsüncelerini islâmiyyet olarak tanıtarak (Cemâ’at-ül Islâmiyye) dedigi
bir islâm fırkası meydâna getirdi. Mevdûd-i Çestî hazretlerinin soyundandır.
Mevdûd-i Çestî, 527 [m. 1133] de vefât etdi. Istanbul yüksek islâm enstitüsü eski
müdîri ve ögretim üyesi Ahmed Dâvüdoglu (Din tahrîbcileri) kitâbında,
(Mevdûdî bir felesofdur, sasırabilir) diyor. Hindistânda molla Ilyâsın kurmus oldugu
(Teblîgul-cemâ’at)cılar da Mevdûdî gibidirler. Her ikisinin sapık fikrlerine
(El-üstâd-ül Mevdûdî) ve (Fâideli Bilgiler) kitâblarında uzun yazılmıs ve
cevâb verilmisdir. 310, 399, 410, 462, 499, 842, 1176.
608 — MEYMÛNE “radıyallahü teâlâ anhâ”: Resûlullahın zevcelerindendir. Ismi
Birre iken Resûlullah Meymûne yapdı. Hayberin fethinden sonra Mekkeye ömre
için gidildikde Meymûnenin zevci vefât etmisdi. Resûlullahın nikâhı ile sereflendi.
53 [m. 673] senesinde Mekkede hastalandı. (Beni Mekkeden çıkarınız!
– 1136 –
Çünki, Resûlullah benim Mekkenin dısında vefât edecegimi haber verdi) dedi. Çıkardılar.
Resûlullaha nikâhı yapılmıs oldugu yerde vefât etdi. 1098.
609 — MIDHAT PÂSA: Ingiliz masonudur. Taîfde sürgünde iken, ingilizler tarafından
bogduruldu. 51, 1059, 1063. (Eshâb-ı Kirâm) sahîfe: 370
610 — MIHAEL KIROLARIUS: Ortodoks kilisesinin kurucusudur. Istanbul
patrîki iken, hicretin [446]. cı ve mîlâdın [1054]. cü senesinde Romadaki papadan
ayrıldı. Sark kiliselerine ortodoks denildi. Mihael-i Süryânî baskadır. 490.
611 — MIHR-I MÂH SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Kânûnî sultân Süleymân
hânın kızıdır. Zevci Rüstem pâsa, Eminönü ile Unkapanı arasındaki meshûr
câmi’i yapmısdır. Mihr-i Mâh sultân da, Edirnekapı yanında büyük câmi’i ve
954 [m. 1546] senesinde Üsküdâr iskelesindeki Mihr-i Mâh câmi’ini yapdırmısdır.
985 [m. 1578] senesinde vefât etmisdir. Süleymâniyyede babasının türbesindedir.
Rüstem pâsanın kardesi kapdân-ı deryâ Sinân pâsa, Besiktas iskelesi yanında
meshûr câmi’i yapdırdı. 961 [m. 1553] senesinde vefât edip, Üsküdârda Mihr-i Mâh
sultân câmi’i mihrâbı önüne defn edildi. Câmi’i Rüstem pâsa 963 [m. 1555] de temâmladı.
Rüstem pâsa 968 [m. 1560] de vefât etdi. Sâhzâde câmi’i bagçesindeki türbesindedir.
953 [m. 1545] de kapdân-ı deryâ olan Barbaros Hayreddîn pâsa, Akdenize
gidecegi vakt, gemileri baglamak için, sâhile bes tas direk yapdırmısdı. Buraya
zemânla Besiktas denildi.
612 — MIHR-I SÂH SULTÂN “rahmetullahi teâlâ aleyhâ”: Üçüncü Selîm hânın
vâlidesidir. Halıcıoglu kıslası ile yeni köprü arasındaki câmi’i yapdırmısdır. Eyyûb
câmi’i ile Bostan iskelesi arasında 1210 [m. 1796] da yapdırdıgı türbesindedir.
Kızı Hadîce sultân da yanındadır. 1145, 1184.
613 — MILTON: Ingilterenin büyük sâ’irlerindendir. [m. 1608] de Londrada dogdu.
1085 [m. 1674] da öldü. Meshûr Kromwell bunu genel sekreter yapınca söhreti
artdı. Onun ölümünden sonra bir kenâra çekildi. Iki gözü kör oldu. Çok kıymet
verilen (Gâib olmus se’âdet) si’rini zevcesine ve iki kızına yazdırdı. Târîh, lügat ve
mantık üzerine eserleri vardır. Kur’ân-ı kerîmi incelemis ve çok övmüsdür. 535, 1084.
614 — MÎRÂN SÂH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Tîmûr hânın üçüncü ogludur.
[769] da tevellüd, 810 [m. 1407] da Âzerbaycânda Karakoyunlu Yûsüfle harb
ederken sehîd oldu. Tîmûrden sonra üç sene saltanat sürdü. Delhîdeki Gürgâniyye
sultânları bunun soyundandır. 500, 1079, 1095, 1099, 1183.
615 — MOLLA CÂMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Abdürrahmân bin Nizâmeddîn
Ahmed Nûreddîn-i Câmî, seyh-ul-islâm idi. Âlim, veliy-yi kâmil idi. 817 [m.
1414] de, Îrânda Câm kasabasında tevellüd, 898 [m. 1492] Muharreminin onsekizinci
günü, Cum’a ezânı okunurken, Hirâtda vefât etdi. Imâm-ı Muhammed Seybânî
hazretlerinin soyundandır. Bes yasında iken Muhammed Pârisâ hazretlerinin
huzûruna götürülüp teveccühüne mazhar oldu. Ubeydüllah hazretlerine yazdıgı
mektûblardan ikisi (Resehât)da mevcûddur. Mevlânâ Sa’düddîn-i Kasgarîden
feyz alarak kemâle geldi ve irsâda me’zûn oldu. Sa’düddîn hazretleri, Nizâmeddîn-
i Hâmûsün halîfesi olup, sekizyüzaltmıs senesinde Hirâtda vefât etmisdir.
Nizâmüddîn-i Hâmûs hazretleri, Alâ’üddîn-i Attâr hazretlerinin halîfelerinin
en üstünü idi. Molla Câmî hazretleri çok kitâb yazdı. (Sevâhid-ün-nübüvve) kitâbı,
Mahmûd bin Osmân Lâmi’î ve Ehî-zâde Abdülhalîm tarafından, farscadan
türkceye terceme edilmis ve fârisîsi ve türkçe tercemesi Hakîkat Kitâbevi tarafından
basdırılmısdır. Kerâmetleri görüldü. Fâtih sultân Muhammed, kendisini Istanbula
da’vet etdi. Konyaya kadar geldi. Fâtihin vefâtını haber alarak geri döndü.
387, 732, 739, 947, 962, 1085, 1156, 1163, 1185, 1192.
616 — MOLLA HÜSREV “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed efendi,
Osmânlıların üçüncü seyh-ul-islâmı idi. Hanefî fıkh âlimidir. Babası dönme idi. Bir
dügünde, Fâtih sultân Muhammed, molla Gürânîyi sag yanına, molla Hüsrevi sol
– 1137 – Se’âdet-i Ebediyye 3-F:72
yanına aldı. [865] de seyh-ul-islâm oldu. Yirmi sene, bu vazîfeyi çok iyi yaparken
885 [m. 1480] de vefât etdi. Nemâzı Fâtih câmi’inde kılınıp, Bursaya götürülüp, Emîr
Sultânın dogusunda defn edildi. (Dürer ve gurer) fıkh kitâbı, çok kıymetlidir.
1319 [m. 1900] da Istanbulda, Sernblâlî serhı basılmısdır. Vefâda Ekmekci medresesi
yanında mescidi vardır. 138, 285, 393, 586, 620.
617 — MOLLA KUDSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindli Abbâs kulu molla
Kudsî, arabî (Esrâr-ı melekût) astronomi kitâbının sâhibidir. 1262 [m. 1846] senesinde
Mekke-i mükerremede vefât etdi. Bu kitâbı Elbüstânlı Hayâtî zâde Halîl Seref
efendi türkceye terceme ederek (Efkâr-ül-ceberût) adını vermisdir. Seref
efendi [1211] de Elbüstânda tevellüd, 1267 [m. 1851] de orada vefât etmisdir.
538.
618 — MOLYER: Moliére, Fransız komedi yazarıdır. 1031 [m. 1622] de Pârisde
tevellüd, 1083 [m. 1673] de vefât etdi. Tiyatroculuk yapdı. Yazdıgı komedileri
oynardı. 46.
619 — MOSELEY: Henri Mosli, ingiliz fizikcisidir. 1304 [m. 1887] de tevellüd,
1334 [m. 1916] de vefât etdi. [m. 1913] de Mosli kanûnunu buldu. Buna göre, bir
elementin hâsıl etdigi Röntgen suâ’larının frekanslarının kare kökleri, bu elementin
periyodik sistemdeki sıra numarası [atom numarası] ile orantılıdır. Mosli,
böylece, elementlerin atomlarındaki proton sayısını hesâblamıs oldu. Mosli [m.
1916] da Ingiliz subayı olarak Çanakkalede Türklere karsı harb etdi. 549, 550.
620 — MOZART: Avusturyalı bestekârdır. 1169 [m. 1756] da tevellüd, 1205 [m.
1791] de vefât etdi. Kilise müzigine hizmet etdi. Figaronun evlenmesi meshûrdur.
46.
621 — MU’ÂVIYE “radıyallahü anh”: Babası Ebû Süfyân bin Harb bin Ümeyyedir.
Annesi Hind bint-i Utbe bin Rebî’a bin Abd-i Semsdir. Hicretden ondokuz
sene önce tevellüd, 60 [m. 680] senesinde, Receb ayında vefât etdi. Mekkenin feth
edildigi gün, babası ile berâber, Resûlullahın önünde müslimân oldu. Eshâb-ı kirâmın
büyüklerindendir. Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” vahy kâtibi ve
kayınbirâderi idi. Hazret-i Ömer zemânında dört yıl, Osmân zemânında oniki yıl,
Alî zemânında bes yıl, imâm-ı Hasen zemânında altı ay olarak Sâmda yirmibirbuçuk
sene vâlî oldu. [41]. ci senede, Sevvâl ayında Kûfede halîfe seçildi. Ondokuz sene,
dört ay halîfelik yapdı. Bir islâm devletinin reîsine (Halîfe) denir. Islâmiyyetde
ilk seçilen halîfe, Ebû Bekr-i Sıddîkdır. Bundan sonra sıra ile Ömer, Osmân, Alî,
Hasen ve Mu’âviyedir. Emevî ve Abbâsî halîfelerinin ismleri, (Eshâb-ı Kirâm) ve
(Fâideli Bilgiler) kitâblarında yazılıdır. Aklı, zekâsı, fesâhatı, sabrı, yumusaklıgı,
ikrâmı, cömertligi fevkal’âde çok idi. Müslimânların basına geçecegi, hadîs-i serîfde
bildirilmisdi. Kendisinden çok hadîs-i serîf alınmıs, kitâblara yazılmısdır. Bu da,
büyüklügünü ve kendisine güvenildigini göstermekdedir. Sâmdaki Emevî devletinin
kurucusudur. Sâmda medfûndur. Hicretin 42 senesinde Sicistânı, 43 de Sudanı,
44 de Efganistânı ve Kâbil sehrini ve Hindistânın simâl kısmını, 45 de Tunusda
Efrîkıyye sehrini aldı. 48 de gemilerle kendisi Kıbrısa giderek Bizans devletinden
feth etdi. [Ada 586 [m. 1191] de Ingilizlerin ve 878 [m. 1473] de Venediklilerin eline
geçdi. 978 [m. 1570] de Ikinci Selîm hân tarafından feth edildi. 1295 [m. 1878]
Ayastefanos muâhedesi ile Balkan yarım adası ve Anadolunun mühim kısmları Ruslara
verilince, ikinci Abdülhamîd hân, devletin idâresini eline alıp, ingilizleri Kıbrısın
idâresine ortak ederek, Berlin muâhedesini hâzırladı. Bütün toprakları kurtardı.
Balkan harbinin fecî’ bozgunundan sonra, 1331 [m. 1913] de Londra muâhedesinde,
Ittihâdcılar, bütün Rumeliyi ve Kıbrısı, Edirneyi düsmanlara terk etdi.] Hazret-
i Mu’âviye, 50 de Îrânda büyük Kuhistan sehrini aldı. Yine 50 [m. 670] senesinde,
Bizans imperatoru dördüncü Kostantin zemânında, oglu Yezîdi büyük bir ordu
ile Istanbula cihâd etmege gönderdi. Her sene büyük vergi almak sartı ile sulh
yapıldı. 54 de Ubeydüllah bin Ziyâdı Horâsândaki orduya kumandan yapıp, Cey-
– 1138 –
hûn nehrini develerle geçerek, Buhârâyı aldı. Kudüs-i serîfi hazret-i Ömer feth etmisdi.
Sonra, kâfirler geri almıslardı. Hazret-i Mu’âviye tekrâr feth etdi. Yemen,
Mısr, Kayruvan, Irâk, Azerbaycan, Anadolu, Horâsân ve Mâverâ-ün-nehr sehrlerine
hâkim oldu. Bütün millete kendini sevdirdi. Büyük saltanata nâil oldu. Resûlullahın
sohbetinin ve hayrlı düâlarının bereketi ile islâmiyyetden hiç ayrılmadı. 114,
204, 469, 472, 489, 502, 509, 510, 511, 512, 513, 514, 621, 785, 790, 801, 1064, 1088,
1090, 1092, 1094, 1096, 1107, 1110, 1135, 1160, 1185, 1186, 1191.

622 — MU’ÂZ BIN CEBEL “radıyallahü anh”: Eshâb-ı kirâmın büyüklerindendir.
Ikinci Akabede îmân eden yetmis Ensârdandır. Bütün gazâlarda bulundu. Onsekiz
yasında îmân etdi. 18 [m. 639] senesinde tâ’ûndan vefât etdi. Resûlullahın Yemende
vâlîsi idi. 474, 644, 651, 848, 873, 1017.
623 — MÜCÂHID “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası, Cebr-i Mahzûmîdir. Tâbi’înin
ve tefsîr imâmlarının büyüklerindendir. [24] senesinde tevellüd, 104 [m. 723]
senesinde Mekkede, nemâzda secdede vefât etdi. Abdüllah ibni Abbâsın talebesi
idi. Tefsîri vardır. 99, 391, 644.
624 — MUDAR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın onsekizinci babasıdır.
Nizârın ogludur. Mudarın sesi çok güzel idi. Deve yanında okuyup onu harekete
getirmek Mudardan kalmısdır. Ibrâhîm aleyhisselâmın islâm dîninde idi.
390.
625 — MÜDRIKE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın onaltıncı babasıdır.
Ismi Amr idi. Tavsan arkasından kosup yakaladıgı için, babası buna Müdrike
demisdi. Dedelerinin sereflerini kendinde topladıgı için de Müdrike denilmisdir.
390.
626 — MUHAMMED “aleyhisselâm”: Allahü teâlânın Resûlüdür. Habîbidir.
Peygamberlerin en üstünü ve sonuncusudur. Babası Abdüllahdır. Mîlâdın besyüzyetmisbir
[571] senesi nisan ayının yirmisine rastlayan, Rebî’ul-evvel ayının onikinci
pazartesi gecesi, sabâha karsı, Mekkede tevellüd etdi. Babası, dahâ önce vefât
etmis idi. Altı yasında iken annesi, sekiz yasında iken dedesi vefât etdi. Sonra,
amcası Ebû Tâlibin yanında büyüdü. Yirmibes yasında iken, Hadîce-tül-kübrâ
ile evlendi. Bundan dört kızı, iki oglu oldu. Ilk oglunun adı Kâsım idi. Bundan
dolayı, kendisine (Ebül-Kâsım) da denir. Kırk yasında iken, bütün insanlara ve cinne
Peygamber oldugu bildirildi. Üç sene sonra, herkesi îmâna çagırmaga basladı.
Elliiki yasında iken, bir gece Mekkeden Kudüse ve oradan göklere götürülüp
getirildi. Bu yolculuguna (Mi’râc) denir. Mi’râcda, Cennetleri, Cehennemleri ve
Allahü teâlâyı gördü. Bes vakt nemâz, bu gece farz oldu. Târîhcilere göre mîlâdın
622 senesinde, Allahü teâlânın emri ile, Mekkeden Medîneye gitdi. Bu yolculuguna
(Hicret) denir. Medîne sehrinin Kubâ köyüne geldigi, Rebî’ul-evvel ayının sekizinci
pazartesi gününe tesâdüf eden efrencî Eylül ayının yirminci günü müslimânların
(Hicrî semsî) târîh baslangıcı oldu. Müslimânların (Hicrî kamerî) seneleri de,
o senenin Muharrem ayından baslar ve gökdeki ayın, dünyâ etrafında oniki def’a
dönmesi bir kamerî sene olur. Hicrî 11 [m. 632] senesinde, Rebî’ul-evvel ayının onikinci
pazartesi günü, ögleden evvel vefât etdi. Salıyı çarsambaya baglıyan gece [Çarsamba
gecesi] yarısı, vefât etmis oldugu odaya defn edildi. Vefâtında, kamerî 63,
semsî seneye göre 61 yasında idi.
Muhammed “aleyhisselâm” beyâz idi. Bütün insanların en güzeli idi. Güzelligini,
herkese belli etmezdi. Onun güzelligini bir kerre gören, hattâ rü’yâda gören
kimsenin ömrü, lezzet ve nes’e ile geçmekdedir. O, her zemânda, dünyânın her yerinde
olan ve gelecek olan her insandan, her bakımdan üstündür. Aklı, fikri, güzel
huyları, bütün organlarının kuvveti her insandan ziyâde idi.
Çocuk iken iki kerre, ticâret edenlerle Sâm tarafına gitdi ve Busrâ denilen
yerden geri döndüler. Ondört veyâ onyedi yasında amcası Zübeyr ile Yemene git-
– 1139 –
di. Baska hiçbir zemân, hiçbir yere gitmedi. Ümmî idi. Ya’nî hiç mektebe gitmedi.
Kimseden ders almadı. Fekat, herseyi biliyordu. Ya’nî herneyi düsünse, herneyi bilmek
istese, Allahü teâlâ Ona bildiriyordu. Cebrâîl “aleyhisselâm” adındaki melek
gelip, Ona her istedigini söylüyordu. Mubârek kalbi, günes gibi, nûr saçıyordu. Onun
saçdıgı ilm, ma’rifet nûrları, radyo dalgaları gibi, yerlere, göklere, heryere saçılıyordu.
Simdi, kabrinden de yaymakdadır. Yayma kuvveti, her ân artmakdadır.
Elektro-manyetik dalgaları almak için, radyo alıcısı lâzım oldugu gibi, Onun nûrlarını
almak için de, Ona inanan ve seven ve gösterdigi yolda giderek temizlenen
kalb lâzımdır. Böyle kalbi olan insan, bu nûrları alır ve bu da, etrâfa nesr eder, yayar.
Böyle büyük insanlara (Velî) denir. Bu Velîyi tanıyan, inanan ve seven kimse,
bunun karsısında edeble oturur veyâ uzakda, onu edeb ile, sevgi ile düsünürse,
bu kimsenin de kalbi, nûr, feyz almaga, temizlenmege, olgunlasmaga baslar. Allahü
teâlâ, bedenimizi, maddemizi, yetisdirmek için günes enerjisini sebeb kıldıgı gibi,
rûhlarımızı, kalblerimizi olgunlasdırmak, insanlıkda yükseltmek için de, Muhammed
aleyhisselâmın kalbini, oradan fıskıran nûrları sebeb kılmısdır. Insanı besliyen,
yapısını ve enerjisini saglıyan bütün besi maddeleri, günes enerjisi, özümleme ile
hâsıl oldukları gibi, kalbe, rûha gıdâ olan, Evliyânın sohbetleri, sözleri ve yazıları
da, hep Resûlullahın mubârek kalbinden fıskıran nûrlarla hâsıl olmusdur.
Allahü teâlâ, Cebrâîl “aleyhisselâm” adındaki bir melek ile, Muhammed aleyhisselâma
(Kur’ân-ı kerîm)i gönderdi. Insanlara dünyâda ve âhıretde lüzûmlu, fâideli
olan seyleri emr etdi. Zararlı olanları yasak etdi. Bu emrlerin ve yasakların
hepsine (Islâm dîni) veyâ (Islâmiyyet) denir.
Muhammed aleyhisselâmın her sözü dogrudur, kıymetlidir, fâidelidir. Böyle olduguna
inanan kimseye (Mü’min) ve (Müslimân) denir. Muhammed aleyhisselâmın
sözlerinden birine inanmıyan, begenmiyen kimseye kâfir denir. Allahü teâlâ,
mü’min olanı sever. Bunu Cehennemde sonsuz olarak bırakmaz. Yâ Cehenneme
hiç sokmaz, yâhud, kabâhati için, soksa da, sonra Cehennemden çıkarır. Kâfir olan
kimse, Cennete giremez. Dogru Cehenneme girer ve oradan hiç çıkmaz. Ona
inanmak, Onu sevmek, bütün se’âdetlerin, râhatlıkların, iyiliklerin basıdır. Onun
Peygamber olduguna inanmamak ise, bütün felâketlerin, sıkıntıların, kötülüklerin
basıdır. Aklı, zekâsı, güzel ahlâkı ve deryâ gibi olan her nev’ ilmi ve mu’cizeleri,
islâmiyyetin hak din oldugunu gösteren vesîkalardır. 4, 9, 17, 18, 21, 22, 23, 24,
32, 33, 36, 40, 41, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 56, 57, 59, 60, 65, 66, 69, 71, 89,
94, 98, 99, 102, 103, 104, 106, 109, 166, 209, 229, 263, 267, 274, 276, 285, 289, 311,
313, 327, 329, 332, 337, 352, 353, 354, 355, 356, 358, 364, 367, 368, 369, 370, 372, 373,
(374), 378, 380, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 390, 393, 399, 404, 407, 408, 411, 435,
449, 450, 451, 457, 475, 479, 480, 482, 485, 486, 488, 489, 493, 495, 501, 509, 510, 512,
525, 528, 531, 535, 564, 575, 598, 625, 698, 717, 737, 738, 761, 770, 771, 771, 908, 910,
943, 952, 954, 955, 960, 961, 969, 995, 1008, 1017, 1043, 1050, 1051, 1056, 1065, 1069,
1070, 1075, 1118, 1123, 1125, 1157.
627 — MUHAMMED ÂKIF “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı sâ’irlerindendir.
1290 [m. 1873] da tevellüd, 1354 [m. 1936] de Istanbulda vefât etdi. Edirnekapı
kabristânındadır. Fâtih rüsdiyesinden sonra, mülkiye i’dâdîsini bitirdi. Baytar
mektebini okuyup, veteriner oldu. Dînî, millî si’rleri çok heyecânlıdır. Her müslimân
türkün kalbine yerlesmis olup ve her evde saygı ve sevgi ile okunan türk istiklâl
marsının yazarıdır. (Safahât) kitâbı heyecânlı si’rlerle dolu ise de, seksenaltıncı
sahîfesinde (Istibdâd) adındaki yazısında ve dörtyüzbesinci sahîfesinde,
müslimânların halîfesi ve islâmiyyetin bekçisi olan sultân ikinci Abdülhamîd hânın
sânını ve kıymetini zedeleyen çok çirkin ve bayagı iftirâları ve Mısr müftîsi sicilli
mason, Muhammed Abdühü öven ve bir çalgıcıyı, çalgısının seslerini nidâ-yı
ilâhîye benzeterek öven si’rleri kendisini lekelemekde, îmânlı kalblerde nefret hâsıl
etmekdedir. Istanbuldaki yüksek islâm enstitüsü eski müdîrlerinden ve ögretim
– 1140 –
üyelerinden Ahmed Dâvüdoglu, 1394 [m. 1974] senesinde Istanbulda basılan (Dîni
ta’mîr da’vâsında din tahrîbcileri) kitâbında, Muhammed Âkifin de sâir reformcular
gibi, ilhâmı dogrudan dogruya Kur’ân-ı kerîmden almak istedigini bildirmekdedir.
44, 1160, 1170.
628 — MUHAMMED AKKERMÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Doksanaltıncı
[96] sırada, Akkermânî ismine bakınız!
629 — MUHAMMED ALÎ PÂSA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: 1183 [m. 1769]
de Kavalada tevellüd, 1266 [m. 1849] da Mısrda vefât etdi. [1215] de Mısr vâlîsi oldu.
Dînine baglı iyi adam idi. Bundan sonra, Mısr bozuldu. 461, 1119, 1184.
630 — MUHAMMED ARABÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin Tebbânî
Magribî, (Ifâde-tül-ahyâr) kitâbının yazarıdır. Bu kitâbı iki cilddir. Mekkede
basılmısdır. Burada, Abdühün Ehl-i sünnete karsı yapdıgı haksız hücûmları açıklamakda,
herbirine cevâb vermekdedir. 461.
631 — MUHAMMED BÂBÂ SEMMÂSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Islâm
âlimlerinin büyüklerindendir. Râmîten ile Buhârâ arasında Semmâs köyünde tevellüd,
755 [m. 1354] de orada vefât etdi. Alî Râmitenînin halîfesidir. Çok kerâmetleri
görüldü. 969, 1097.
632 — MUHAMMED BÂKÎ-BILLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası
kâdî Abdüsselâm Semerkandîdir. Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerindendir. Rûh ilmlerinin
mütehassısı idi. Imâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkînin “kuddise sirruhümâ”
üstâdıdır. 971 [m. 1563] senesinde Kâbil sehrinde tevellüd etdi. Kâbilden Semerkanda
gidip, zâhir ilmlerinde yüksek dereceye yetisdikden sonra, hâce Imkenegî
hazretlerinin sohbet ve teveccühleri ile de sereflenerek vilâyetin yüksek mertebelerine
kavusdu. Sâh-ı Naksîbend ve Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin rûhâniyyetlerinden
de feyz alarak (Üveysî) oldu. Imâm-ı Rabbânî hazretlerinin eshâbından
mevlânâ Bedreddîn-i Serhendî (Hadarât-ül-kuds) adındaki fârisî kitâbında, hayâtını
ve kerâmetlerini uzun yazmakdadır. Bu kitâb, fârisî olup, Bâyezîd kütübhânesi
(Veliyyeddîn) kısmında [1788] sayıda mevcûddür. Muhammed Bâkî-billah,
Delhîde 1012 [m. 1603] senesinde vefât etdi. Kutabrol denilen yerdeki mescidinin
yanında ziyâret edilmekdedir. Türbesinin sarkında vâlidesi ile oglu Ubeydüllah,
garbında diger oglu Abdüllah medfûndur. 1387 [m. 1967] de Lâhorda basılan
(Külliyât-i Bâkî-billah) kitâbında, hayâtı ve mektûbları yazılıdır. (Hadarât-ülkuds)
kitâbı da, 1391 [m. 1971] de Lâhorda basılmısdır. 312 sahîfedir. 696, 750, 775,
935, 940, 953, 954, 959, 962, 966, 969, 1061, 1111, 1179.
633 — MUHAMMED BÂKIR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Oniki imâmın besincisidir.
Zeynel’âbidîn Alî bin imâm-ı Hüseynin oglu, imâm-ı Ca’fer-i Sâdıkın babasıdır.
[57] senesinde Medînede tevellüd, 113 [m. 732] senesinde vefât etdi. Medînede,
Bakî’de, babasının yanındadır. 62, 442, 1084, 1197.
634 — MUHAMMED BÂKIR-I LÂHORÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası
Serefeddîndir. Muhammed Ma’sûm Fârûkînin halîfelerindendir. Imâm-ı Rabbânî
hazretlerinin (Mektûbât)ını 1080 [m. 1669] senesinde fârisî olarak hulâsa etmis,
(Kenz-ül-hidâyât) adını vermisdir. Ayrıca fârisî (Ürve-tül-vüskâ) kitâbını
yazmısdır. 1080 [m. 1669]de vefât etmisdir.
635 — MUHAMMED BEDEVÂNÎ: Seyyid Nûr ismine bakınız! 1170.
636 — MUHAMMED BEHÂEDDÎN-I BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”:
Yüzaltmısıncı [160] sırada Behâeddîn-i Buhârî ismine bakınız!
637 — MUHAMMED BIN ABDÜLLAH “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Veliyyüddîn
hatîb-i Tebrîzî, sâfi’î hadîs âlimlerindendir. 749 [m. 1348] senesinde vefât etdi.
Imâm-ı Begavînin (Mesâbîh) kitâbına ek ve açıklamalar yaparak (Miskât-ül-
Mesâbîh) adını verdigi kitâbı meshûrdur. 458.
– 1141 –
638 — MUHAMMED BIN ABDÜLVEHHÂB: 1111 [m. 1699] senesinde,
Necdde, Hureymile kasabasında tevellüd, 1206 [m. 1791] da öldü. Genç yasında
iken, 1125 [m. 1713] de Basrada, Hempher isminde bir ingiliz câsûsunun tuzagına
düsdü. Ehl-i sünnet i’tikâdından ve islâmın güzel ahlâkından ayrıldı. Ingilizlerin
(Islâmiyyeti yok etmek) çalısmalarına âlet oldu. Hempherin yazdırdıgı bozuk
seyleri, 1150 [m. 1737] de (Vehhâbîlik) ismi ile nesr eyledi. (Ingiliz Câsûsunun
I’tirâfları) kitâbımızda, vehhâbîligin kurulması uzun yazılıdır. 447, 449, 454,
459, 468, 472, 1172, 1176.
639 — MUHAMMED BIN ABDÜRRESÛL: Berzencî âlimlerindendir. Seyyiddir.
[1040] da Zûr sehrinde tevellüd, 1103 [m. 1692] de Medînede vefât etmisdir.
Sî’îleri red eden mirzâ Mahdûmun (Nevâkıd) kitâbını ihtisâr etmisdir. Çok bilgili
oldugu hâlde, tesavvufdan nasîbi olmamısdır. Imâm-ı Rabbânî hazretlerine karsı
edeb dısı hücûmlarda bulunmusdur. (Makâmât-i Mazherî)de diyor ki, (Imâm-ı
Rabbânînin “rahmetullahi aleyh” torunlarından Muhammed Ferruh Sâh bin Muhammed
Sa’îd, çok âlim idi. Hacca gitdi. Muhammed Berzencî bunu mahcûb etmek
için, Medîneden Mekkeye gitmek istedi. Agır hastalandı. Muhammed Ferruh,
Medîneyi de ziyâret edip gemi ile Hindistâna döndü. Berzencî iyi oldu. Kayıkla gemiye
yetismek istedi. Yolda boguldu.)
640 — MUHAMMED BIN AHMED EBSÎHÎ: Behâeddîn Muhammed, [790]
senesinde tevellüd, 850 [m. 1446] de Mısrda vefât etdi. (Mustatraf) kitâbı, Rat tarafından
fransızcaya terceme edilmis, [m. 1902] de Pârisde basılmısdır. 418.
641 — MUHAMMED BIN AHMED SEMERKANDÎ “rahmetullahi teâlâ
aleyh”: Alâüddîn-i Semerkandî 540 [m. 1145] da vefât etdi. 531. ci isme bakınız!
642 — MUHAMMED BIN AHMED ZÂHID “rahmetullahi teâlâ aleyh”:
Hindistânda 632 [m. 1234] de vefât etdi. Hanefî fıkh âlimlerindendir. (Tergîb-üssalât)
kitâbı meshûrdur. Nûr-i Osmâniyye kütübhânesinde vardır. 283.
643 — MUHAMMED BIN EBÛ BEKR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Onuncu
[10] senede, Vedâ’ haccına giderken tevellüd etdi. 38 [m. 659]. ci senede iskence
ile öldürüldü. Sahâbî degildir. Tâbi’îndendir. Hazret-i Osmânı sehîd edenler arasında
idi. Deve ve Sıffîn harblerinde hazret-i Alî ile birlikde idi. Hazret-i Alî tarafından
Mısr vâlîsi yapıldı. Amr ibni Âs ile yapdıgı muhârebede sehîd oldu.
1126.
644 — MUHAMMED BIN EBÎ BEKR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâmzâde
ve Rükn-ül-islâm denir. Buhârâda müftî idi. 573 [m. 1178] senesinde vefât etdi. Bunun
(Sir’atül-islâm) kitâbını Ya’kûb bin Seyyid Alî serh etmisdir. 392.
645 — MUHAMMED IBNI HANEFIYYE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dörtyüzkırkdördüncü
[444] sırada Ibni Hanefiyye ismine bakınız!
646 — MUHAMMED BIN ISHAK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dedesi Huzeymedir.
[223] yılında tevellüd, 311 [m. 923] senesinde Nîsâpûrda vefât etdi. Imâmül-
eimme denir. Yüzkırkdan fazla kitâbı vardır. Hadîs âlimidir. 313, 391.
647 — MUHAMMED BIN MAHMÛD BÂBERTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”:
Ekmelüddîn-i Mısrî, Hanefî fıkh âlimidir. 712 [m. 1312] de Bagdâdın Bâberta
kasabasında tevellüd ve 786 [m. 1384] da, Mısrda vefât etdi. (Tercîh-u mezheb-i
Imâm-ı a’zam) risâlesi ve (Irsâd) ismindeki (Fıkh-ı ekber) serhı ve (Envâr) isminde
(Menâr) serhı ve (Tuhfe-tül-ebrâr) ismindeki (Mesârık) serhı ve (Takrîr) ismindeki
(Pezdevî usûli) serhı ve (Inâye) isminde (Hidâye) serhı ve dahâ serhleri ve
tefsîri vardır. Sa’dî Çelebînin bu (Inâye)ye hâsiyesi vardır. 636, 1084.
648 — MUHAMMED BIN MAHMÛD HAREZMÎ: Imâm-ı a’zamın (Müsned)ini
toplamısdır. 665 [m. 1266] de vefât etmisdir. Celâlüddîn-i Pânî-pütî, baska olup,
yüzdoksanüçüncü sırada bildirilmisdir. 1085.
– 1142 –
649 — MUHAMMED BIN MÜNKEDIR “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sôfiyye-
i aliyyedendir. Bezzâz idi. 130 [m. 748] senesinde Medînede vefât etdi. 845.
650 — MUHAMMED BIN SÜLEYMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Medîne-
i münevverenin Sâfi’î âlimlerinden idi. 1124 [m. 1712] de Sâmda tevellüd,
1194 [m. 1780] de Medînede vefât etdi. Çok kitâb yazdı. Iki cild fetvâsı meshûrdur.
Vehhâbîlerin i’tikâdlarının bozuk olduklarına fetvâ verdi. 453.
651 — MUHAMMED BIN SÜLEYMÂN CEZÛLÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”:
Ebû Abdüllah Cezûlî [veyâ Cüzûlî], hadîs âlimidir. Serîflerdendir. Fasda yetisdi.
Sâzilî tarîkatinde yükseldi. 870 [m. 1465] senesinde zehrlenerek Fasda sehîd edildi.
Yetmisyedi sene sonra Merrâküse nakl edildi. Bunun (Delâil-ül-hayrât) salevât
kitâbını Kara Dâvüd Muhammed bin Kemâl Izmîtî türkçeye terceme ve serh
etmis, 948 [m. 1541] de Bursada vefât etmisdir. 1087.

652 — MUHAMMED BIN SÜ’ÛD: Arabistânda, Necd çölünde kabîle reîsi idi.
Vehhâbîlik meydâna çıkınca, hâkimiyyetini artdırmak için vehhâbî oldu. Ingilizlerin
yardımı ile herkesi zorla vehhâbî yapdı. Vehhâbî olmıyan çok müslimânı öldürdü.
Birinci Vehhâbî Sü’ûdî devletini kurdu. 1178 [m. 1765] de öldü. 447, 1060.
653 — MUHAMMED BUHÂRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Mensûr Nevkadî, Semerkand müftîsi iken 434 [m. 1043] de ve Kâdî Muhammed
Zahîrüddîn Buhârî 619 [m. 1222] de ve Muhammed bin Abdürrahmân Zâhid Buhârî
546 [m. 1151] de vefât etdi.
654 — MUHAMMED CEVÂD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Oniki imâmın dokuzuncusudur.
Takıy ismi ile meshûrdur. Imâm-ı Alî Rızânın ogludur. Yüzdoksanbes
[195] senesinde Medînede tevellüd ve ikiyüzyirmi 220 [m. 835] senesinde
Bagdâdda vefât etdi. Zevcesi Ümm-ül-fadlın amcası olan Mu’tesım halîfe ile görüsmek
için Bagdâda gidince vefât etmisdir. Zevcesi serâya alınmısdır. 62, 1162.
655 — MUHAMMED ES’AD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâmzâde Muhammed
bin Abdüllah, Konyalı olup, Istanbulda tevellüd etdi. 1267 [m. 1851] de vefât
etdi. (Dürr-i yektâ) ve (Hilyetün-nâcî) fıkh kitâbları Istanbulda basılmısdır. 392, 702.
656 — MUHAMMED ES’AD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyiddir. Nakîb-ülesrâf
idi. (Sahhâflar seyhi zâde) adı ile meshûrdur. 1264 [m. 1848] senesinde,
meclis-i me’ârif-i umûmiyye reîsi iken vefât etmisdir. Ayasofya câmi’i yanındaki
meshûr (Es’ad efendi) kütübhânesi, simdi Süleymâniyye umûmî kitâblıgındadır.
Yeniçeri askerinin ilgâsını anlatan (Üss-i zafer) târîh kitâbı çok kıymetlidir. Baska
eserleri de vardır. Mevlânâ Hâlid-i Bagdâdînin seyyid Es’ad efendiye yazdıgı
arabî mektûb, türkce tercemesi ile berâber, (Resehât) kitâbının kenârında basılmısdır.
(Ulemâ-ül-müslimîn ve Vehhâbiyyûn) kitâbının sonunda da vardır. 282, 283,
420, 670, 701, 835.
657 — MUHAMMED HAKKI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyyid Muhammed
Hakkı bin Alî, Hanefîdir. Nâzillide tevellüd, Mekke-i mükerremede 1301 [m.
1884] de vefât etdi. Üstâdları Ödemisli Halîl efendi ve Muhammed Cân Mekkî vâsıtası
ile Abdüllah-i Dehlevîye vâsıl olmakdadır. Bezm-i âlem sultân, Muhammed
Cân için Mekkede bir tekke yapdırmısdır. (Sakal-bıyık risâlesi), (Hazîne-tül-esrâr)
arabî olup, Beyrutda (Mekteb-üt-ticâri)de satılmakdadır. 418.
658 — MUHAMMED HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Osmânlı pâdisâhlarının
besincisi ve Osmânlı devletinin ikinci kurucusudur. Tîmûr bozgununda esîr
olmadan Amasyaya geldi. Pederinin vefâtından sonra, burada saltanatını i’lân
etdi. Bursadaki Îsâ çelebiye ve sonra Rumelide Mûsâ çelebîye gâlib geldi. Oniki
sene aralıkdan sonra 816 [m. 1413] da Osmânlı sultânı oldu. Anadoludaki isyânları
basdırdı. Rumelide Macaristâna kadar aldı. Herekeyi ve Gebzeyi de Bizansdan
aldı. Serezde ilhâd ve isyân çıkaran Samâvne kâdîsı oglu denilen seyh Bedreddîni
yakalayıp i’dâm etdi. 824 [m. 1421] senesinde Edirnede vefât edip Bursaya ge-
– 1143 –
tirildi. Haremeyne her sene Surre alayı göndermek güzel âdetini çıkarmısdır.
1080, 1081.
659 — MUHAMMED HÂN-III: Islâm halîfelerinin yetmissekizincisidir ve
Osmânlı pâdisâhlarının onüçüncüsüdür. Üçüncü Murâd hânın oglu ve birinci Ahmed
hânın babasıdır. Egri fâtihidir. 974 [m. 1566] de tevellüd, 1012 [m. 1603] de
vefât etdi. Ayasofya câmi’i bagçesindeki türbesindedir. Bu türbede, Ahmed hânın
vâlidesi Handan sultân ve Ahmed hânın üç sâhzâdesi ile altı kerîmesi ve Murâd hânın
onbes kerîmesi olmak üzere yirmialtı sandûka vardır. Türbenin hâricinde de
Murâd hânın dört kerîmesi vardır. Üçüncü Muhammed hânın oglu, birinci Mustafâ
hân, babasının türbesi yanındaki türbesindedir. Sultân Mustafâ türbesinde onbes
sanduka olup, birâder zâdesi Ibrâhîm hân ve dördüncü Murâd hânın kerîmesi
Ismihân sultân ve sâhzâde ve sultânlar vardır. 1003 [m. 1593] de halîfe oldu. Celâlî
eskıyâsı ile ve Macarlarla ugrasdı. Içkiyi sıkı yasak edip, bütün meyhâneleri kapatdı.
Bunun zemânında, 1012 [m. 1603] de tütün içilmege baslandı. 733, 1099, 1119,
1124, 1149, 1150.
660 — MUHAMMED HÂSIM-I KESMÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Asyada
Bedahsânın Kesm kasabasındandır. Seyyid Muhammed Nu’mân hazretlerinin huzûrunda
tevbe ve inâbet eyledi. Sohbetinde yetisip, Seyyid hazretlerinin isâreti ile,
[1031] senesinde, Imâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbeti ile sereflendi. Imâm-ı Rabbânî
iki sene askerde kaldıgı zemân hep hizmetinde bulunup, teveccüh ve ihsânlarına
kavusdu. Hâsim-i Kesmî diyor ki, seyyidim Muhammed Nu’mân buyurdu
ki, Burhânpur sehrinin câmi’inde Resûlullahı “sallallahü aleyhi ve sellem” dört
halîfesi ile rü’yâda gördüm. Beni görünce, hazret-i Sıddîk-ı ekbere karsı buyurdu
ki, (Seyh Ahmedin kabûl etdigi kimseyi biz de ve Allahü teâlâ da kabûl ederiz.
Seyh Ahmedin red etdigi kimseyi, biz de ve Allahü teâlâ da red ederiz.) Bu
sözü isitince, Imâm-ı Rabbânînin makbûllerinden oldugum için, Cenâb-ı Hakka
sükr eyledim.
Hâsim-i Kesmî, hazerde ve seferde, Imâm-ı Rabbânînin meclis-i serîfinde bulunmakla
sereflendi. Binotuzüç senesinde (Mektûbât)ın üçüncü cildini toplamaga
basladı. 1040 da temâm oldu. [1037] hicrî senesinde (Berekât) veyâ (Zübde-tülmakâmât)
ismlerini verdigi kitâbı yazarak, bu se’âdet günesinin ve üstâdlarından
ve talebesinden meshûr olanların kerâmetlerini, hâl tercemelerini insanlıga duyurdu.
(Berekât) kitâbı, fârisî olup, Bombayda basılmısdır. Istanbulda (Murâd molla)
kütübhânesinde, [1317] numarada (Makâmât-i Ahmediyye) adı ile, el yazması
mevcûddür. Binüçyüziki ve binüçyüzyedi senelerinde Hindistânın Rampur ve
Lüknov sehrlerinde basılmıs, 1396 [m. 1976] da Istanbulda ikincisi ofset yolu ile
tekrâr basılmısdır. Ikinci cildin altmısbesinci mektûbu buna yazılmısdır. 1054 [m.
1645] de Burhânpur sehrinde vefât etdi. Muhammed Hâsim sâhib cân baskadır. 905,
924, 926, 927, 929, 1111, 1121.
661 — MUHAMMED HAYÂT “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Seyh Muhammed
Hayât muhaddis Medenî Sindî 1163 [m. 1749] de Medînede vefât etdi. Babası Ibrâhîmdir.
Hanefî fıkh âlimidir. Nevevînin (Erba’în)ini, Münzirînin (Tergîb)ini
ve (Hikem-i Atâıyye)yi serh, Ibni Hacerin (Zevâcir)ini ihtisâr etmisdir. Mezheb
taklîdini bildiren (Gâyet-üt-tahkîk) ve (Nihâyet-üt-tedkîk) risâlesini 1413 [m.
1992] de, Hakîkat Kitâbevi basdırmısdır. 208, 466. (Misbâh)ın 103.cü sahîfesi.
662 — MUHAMMED KASSÂB : Sôfiyye-i aliyyedendir. Dâmeganda va’z verirdi.
(Kör olanlar yalnız sıfata bakar. Ni’metleri, ihsânları görür. Sôfiyye ise, zâta,
ihsân yapana bakar. Zâtdan baska olan seyler perdedir, mâni’ olur) derdi.
663 — MUHAMMED MA’SÛM-I FÂRÛKÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”:
Imâm-ı Rabbânî “kuddise sirruhümâ” hazretlerinin üçüncü ogludur. [1007] yılında
Serhendde tevellüd, binyetmisdokuz 1079 [m. 1668] da orada vefât etdi. Mu-
– 1144 –
bârek babası türbesinin birkaçyüz metre simâlindeki büyük türbededir.
[1068] de hacca gitdi. Hacdaki hâlleri (Yevâkît-ül-Haremeyn) kitâbında ve
Yüsûf-i Nebhânînin (Câmi’u kerâmât-il-evliyâ) kitâbında yazılıdır. Imâm-ı Rabbânînin
mescidini Sâh-ı Cihân mermerden yenilemis, yanında Muhammed Ma’sûm
hazretleri için bir oda yapdırmısdır. (Urve-tül-vüskâ) adı ile meshûrdur. Imâm-ı
Rabbânî müceddid-i elf-i sânî Ahmed-i Fârûkî Serhendînin “kuddise sirruhümâ”
halef-üs-sıdk ve vâris-i a’zamı idi. Aklî ve naklî ilmlerin, sûrî ve ma’nevî kemâlâtın
câmi’iyyetini edinmis idi. (Kutbiyyet) makâmına ve (Kayyûmiyyet) mansıbına,
yüce pederinden besâretler almıs idi. Tarîk-i Ahmedînin nisbetini, pederinin
teveccühlerinden, bütün âleme yaymıs idi. Uzak memleketlerden kendine baglı
olanlara, filân (Vilâyet-i Mûseviyye)ye kavusmusdur, filân (Vilâyet-i Muhammediyye)
ile sereflenmisdir diye bildirirdi. Dokuzyüzbin kisi, onun vâsıtası ile, (Allah)
ı irâde etmislerdir. Yüzkırkbin talebesini vilâyet mertebesi, yedibin kimseyi
hilâfet makâmı ile mümtâz eyledi. Hizmetlerinde ve huzûr-ı âlîlerinde, tâlibler
ba’zan bir ayda, ba’zan bir haftada kemâlât-i vilâyete erisirlerdi. Ba’zılarını, bir teveccühde,
makâmların hepsine ulasdırırlardı. Makâmları, kesfleri ve kerâmetleri,
bu yüksek hânedânın hâllerini bildiren kitâblarda uzun uzun yazılı oldugundan,
burada açıklamaga lüzûm görülmedi. Bu kitâblar arasında besi, her memlekete yayılmısdır.
Birincisi, Muhammed Hâsim-i Bedahsînin (Berekât) kitâbı olup, fârisîdir.
(Zübde-tül-makâmât) adı ile Murâd molla kütübhânesinde [1317] sayıda ve
Süleymâniyye Pertevniyâl kısmında [406] sayı ile mevcûddür. Hindistânda Kanpur
sehrinde 1307 senesinde ve Istanbulda (Hakîkat Kitâbevi) tarafından 1408 [m.
1988] de tab’ ve nesr edilmisdir. Ikincisi Bedreddîn-i Serhendînin (Hadarât-ül-kuds)
kitâbıdır. 1391 [m. 1971] de Lâhorda çok güzel basılmısdır. Üçüncüsü (El-hadâikul-
verdiyye fî hakâik-ı ecellâ-in naksibendiyye) olup basılmısdır. Dördüncüsü, (Hadîkat-
ül-evliyâ) türkçedir. [1318] hicrî senesinde Istanbulda basılmısdır. Besincisi
(Umdet-ül-makâmât) kitâbıdır. Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmısdır.
Altı oglu ve bütün nesl-i necîbleri, zemânlarının kutbu olmusdu. Bütün islâm
memleketleri, kalblerinden saçılan nûrlarla nûrlanmısdı. Cenâb-ı müstetabının vârisleri,
yer yüzünde meshûr olmuslardır. Hidâyet ve irsâdda yüksek derece kazanmıslardır.
Irfân ehlinin ve yakîn sâhiblerinin anladıkları gibi, feyz kaynakları, bu
âna gelinceye kadar, akmakdadır. Insâallah, âhır zemâna kadar da, böylece cârî
olacakdır. Üç cild olan fârisî (Mektûbât-ı Ma’sûmiyye) kitâbı 1396 [m. 1976] senesinde
Pâkistânın Karasi sehrinde basdırılmısdır. Bu üç cildin içinde bulunan altıyüzelliiki
mektûbdan yüzotuzbes adedi seçilerek, (Müntehabât-i Ma’sûmiyye) adı
ile, 1979 senesinde Istanbulda ofset baskısı yapılmısdır. Bunun sonunda, Hüseyn
Hilmi Isıkın eserleri bildirilmekdedir. Muhammed Ma’sûmun altı kızının her biri
velî idi. [(Umdet-ül-makâmât) sahîfe 395.] 11, 65, 89, 110, 113, 118, 181, 219, 427,
472, 512, 596, 651, 692, 754, 784, 923, 930, 969, 1001, 1009, 1048, 1053, 1055, 1061,
1063, 1075, 1081, 1121, 1141, 1142, 1150, 1169, 1185, 1190, 1198.
664 — MUHAMMED MA’SÛM-I ÖMERÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Doksanıncı
[90] sırada Ahmed Sa’îd ismine bakınız!
665 —MUHAMMED MER’ASÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdı Muhammed
bin Resîd Mer’asî Istanbulda yerlesmisdir. Hanefîdir. Vehbî ve Sünbülzâde ismleri
ile meshûrdur. 1224 [m. 1809] de vefât etdi. (Tuhfe-i Vehbî) lügati çok basılmısdır.
Eyyûb câmi’i ile Bostan iskelesi arasındaki Mihr-i sâh sultânın türbesi ve
imâreti dısında yazılı kasîdeler bunun olup, Yesârî-zâdenin yazısıdır. 1174.
666 —MUHAMMED MURÂD-I KAZÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: [1272]
hicrî senesinde Rusyada, Kazan vilâyetinin Ufa kasabasında tevellüd etdi. Memleketinde
medrese tahsîlini bitirip, 1293 [m. 1876] de Buhârâya geldi. Buhârâ ve
Taskendde tahsîlini temâmlayıp 1295 [m. 1878] de Hindistâna ve Hicâza geldi. Medîne-
i münevverede tarîkat-ı Naksibendiyyeye intisâb edip, rûh âleminde terak-
– 1145 –
kî etdi. 1352 [m. 1933] de vefât etdi.
1302 [m. 1884] de (Resehât) kitâbını ve sonra, Imâm-ı Rabbânînin (Mektûbât)ını
fârisîden arabîye terceme etdi. (Mektûbât)ın arabîsine (Dürer-ül-meknûnât) adını
verdi. Imâm-ı Rabbânî hazretlerinin hâl tercemesini de arabî uzun yazıp, 1317
[m. 1898] de Mekke-i mükerremede (Mîriyye) matba’asında, (Mektûbât)ın kenârında
basıldı. Istanbulda Bâyezîdde belediye kütübhânesinde elliüç [53] numarada
mevcûddür. Bunun foto-kopisi 1383 [m. 1963] de Istanbulda basılmısdır. Bu baskılardaki
hâl tercemesinin uzun bir kısmı (Eshâb-ı Kirâm) ve (Hak Sözün Vesîkaları)
kitâblarında mevcûddur. Bu arabî mektûbâtdan yüzdoksandört mektûb seçilerek,
(El-Müntehabât) ismi ile 1392 [m. 1972] senesinde Istanbulda ofset yolu
ile basdırılmısdır. 1075, 1121.
667 — MUHAMMED NU’MÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Mîr Muhammed
Nu’mân bin Seyyid Semseddîn, 977 [m. 1567] senesinde Semerkandda tevellüd etdi.
Binaltmıs 1060 [m. 1650] senesinde Egre sehrinde vefât etdi. Hindistâna gelip,
hâce Bâkîbillah hazretlerinin sohbeti ile sereflendi. Vefâtına kadar Delhîde hizmetinde
bulundu. Hâce hazretlerinin vefâtında, Imâm-ı Rabbânî Dehlîye tesrîf etmisdi.
Merhamet buyurup, seyyid Nu’mânı, Serhende götürdü. Uzun zemân hizmet
ve sohbetde bulundukdan sonra, talebe yetisdirmesi için Burhânpura gönderildi.
101, 267, 481, 515, 746, 749, 756, 1036, 1144, 1148.
668 — MUHAMMED OSMÂN “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâcı Muhammed
Osmân Sâhib, Hindistânda yetisen Evliyânın büyüklerindendir. Hicretin binikiyüzkırkdört
[1244] senesinde Pencâbın Loni kasabasında tevellüd, 1314 [m. 1896]
de Pencâb Musâ zey kasabasında vefât etdi. Binikiyüzaltmısaltı senesinde, Ahmed
Sa’îd-i Serhendî hazretlerinin talebesinden hâcı Dost Muhammed Kandihârînin
sohbetine kavusdu. Onsekiz sene feyz aldı. Zâhir ve bâtın ilmlerinde kemâle geldi.
Üstâdı [1284] senesinde vefât edince yerine geçmekle sereflendi. Binlerle Velî
yetisdirdi. Yirmidokuz sene, tâlibleri irsâd eyledi. Vefâtından bir sene sonra, babasının
yerinde onyedi yasında irsâda baslayan oglu Muhammed Sirâcüddînin emri
ile talebelerinden seyyid Ekber Alî Dehlevînin yazdıgı (Fevâid-i Osmâniyye) kitâbında
mektûbları ve kerâmetleri uzun bildirilmisdir. 1382 [m. 1962] de Mültanda
basılmısdır. Siracüddîn binüçyüzotuzüç 1333 [m. 1915] senesinde vefât edince,
oglu Muhammed Zâhid “rahmetullahi aleyh” zâhir ve bâtın ilmlerinin menbaı oldu.
Sirâcüddînin halîfelerinden Muhammed Fadl Alî Sâh 1354 [m. 1935] de vefât
etdi. Yerinde irsâda baslıyan Muhammed Sa’îd Kureysî Ahmed purî de 1363 [m.
1944] de Pânî-püt sehrinde vefât etdi. Dost Muhammed Kandihârînin (Mektûbât)
ındaki otuz mektûbu Muhammed Âdil toplamıs, Muhammed Zâhid bin Sirâcüddînin
emri ile Atâ Muhammed tarafından 1383 [m. 1964] de Mültanda basılmısdır.
783, 1198.
669 — MUHAMMED PÂRISÂ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Muhammed bin Mahmûd [756] da Buhârâda tevellüd, 822 [m. 1419] de Medînede
vefât etdi. Nemâzını, Molla Fenârî kıldırdı. (Umdet-ül-makâmât)da diyor ki,
(Zeyneddîn Hâfî, kabr tasını Mısrdan gönderdi. Tas 1212 de yerinde idi. 1225 de
görmedim. Vehhâbîler kırmıs.) Medrese tahsîlini bitirip, hadîs ve fıkh bilgilerinde
ihtisâsını ilerletdi. Sonra Muhammed Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin sohbet
ve teveccühlerine kavusarak kemâle geldi. (Risâle-i kudsiyye), (Tuhfe-tüssâlikîn),
(Tahkîkât) ve (Faslül-hitâb) kitâbları meshûrdur. Hepsi de fârisîdir. (Tuhfe)
si 1390 [m. 1970] senesinde Delhîde basılmısdır. 49, 106, 470, 720, 750, 1137,
1185.
670 — MUHAMMED REBHÂMÎ : “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânın fıkh
âlimlerindendir. 835 [m. 1432] de yazdıgı fârisî (Riyâd-un-nâsıhîn) ismindeki ilmihâl
kitâbı 1313 de Bombayda basılmıs, 1981 de Istanbulda ofset baskısı yapılmıs-
– 1146 –
dır. Bunu dörtyüzkırkdört kitâbdan toplamısdır. 210, 420, 1058.

671 — MUHAMMED SÂDIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı Rabbânî hazretlerinin
birinci ogludur. Vilâyet bostanının meyveli agacı idi. Bin [1000] senesinde
Serhendde tevellüd, 1025 [m. 1616] senesinde tâ’ûndan, orada vefât etdi. Babası,
kabri üzerine kubbe yapdırdı. [1008] senesinde, pederi ile birlikde hâce Muhammed
Bâkî ile teserrüf edip, zikr almakla, murâkabe, cezbe ve nisbet-i serîfe ile
sereflendi. Isti’dâdı ve fıtrati yüksek oldugundan, onların terbiyesi ve merhametli
nazarlarının bereketleri sâyesinde kıymetli hâllere ve büyük islere kavusdu. Dahâ
çocuk iken, uzak yerlerdeki seyleri, mezârdaki hâlleri kesf ederdi. Sonra, kendi
peder-i âlîsinden feyz alarak kemâl mertebelerinin sonuna erisdi. Babasının esrârına
mahrem oldu. Hazret-i Îsân her Cum’a nemâzlarından sonra, kabr-i serîfine
gelip, bir müddet mürâkabe buyururdu. 951, 1034, 1121.
672 — MUHAMMED SÂDIK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Babası Alîdir. Sakızlıdır.
1059 [m. 1649] senesinde vefât etdi. (Surre-tül-fetâvâ) kitâbı meshûrdur.
1003.
673 — MUHAMMED SÂDIK EFENDI “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hafîdzâde
Muhammed Sâdık bin Muhammed efendi 1230 [m. 1815] da vefât etdi. (Nevâdir-
i fıkhiyye) kitâbı meshûrdur. 282.
674 — MUHAMMED SA’ÎD “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı Rabbânî
hazretlerinin ikinci mahdûmudur. [1005] senesinde tevellüd, 1070 [m. 1660] senesinde
vefât etdi. Babasının türbesindedir. Ahlâkının güzelligi, fazîletlerinin çoklugu,
güler yüzü, yumusak sözü, islerinin hâlis olması ile zînetlenmisdi. Tahsîlini
genç yasında bitirdi. Aklî ve naklî bilgilerde mütehassıs oldu. Babasının tesarrufu
ve teveccühleri sâyesinde, büyüklerinin nisbetine ve yüksek hâllere kavusdu. Onyedi
yasında sûrî ve ma’nevî kemâlâta vâsıl oldu. Birçok kıymetli kitâblara ta’lîkler
ve hâsiyeler yapdı. (Miskât-i Mesâbîh) ve Hayâlî hâsiyesine ta’lîkleri çok kıymetlidir.
Nemâzda otururken parmak kaldırmamak için, Hanefî mezhebine göre
yazdıgı risâlesi sâh-eserdir. Parmak kaldırmamanın dahâ iyi oldugunu isbât etmisdir.
Pederinin garîb sırlarına, acîb ma’rifetlerine mahrem idi. (Mektûbât-i Sa’îdiyye)
kitâbında yüz mektûb vardır. 1385 [m. 1965] de Pâkistânda basılmısdır. 271, 425,
741, 930, 941, 1121.
675 — MUHAMMED SIDDÎK “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hidâye ismi ile meshûrdur.
Bedahsânın Kesm kasabasındandır. Küçük iken, Hân-ı Hânân Abdürrahîmin
sohbetinde bulundu. Bunun vâsıtası ile, Hâce Bâkî-billahın sohbeti ile sereflendi.
Vefâtından sonra, Imâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbet ve hizmetine kavusdu.
Vilâyet-i hâssa ile müserref oldu. 1032 [m. 1622] de izn alarak hacca gitdi.
Hicâzda iken, Imâm-ı Rabbânî buyurdu ki, (Simdi, uzakda olan kardeslerimizden
ba’zısının ahvâline müteveccih idim. Mevlânâ Muhammed Sıddîk göründü. Tam
bir sevgi ve ihlâs ile bize müteveccihdir. Su ânda Mâverâ’ün-nehrde, Bedahsânda
yolcudur. Hâli hos olsun!). 1019 senesinde, Imâm-ı Rabbânînin (Mebde’ ve
me’âd) risâlesini toplamısdır. Fârisî olup, Urdu tercemesi ile birlikde, 1388 [m. 1968]
de Pâkistânda basılmıs, 1977 de Istanbulda ofset baskısı yapılmısdır.
676 — MUHAMMED SEYBÂNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı a’zam Ebû
Hanîfenin derslerinde yetisen islâm âlimlerinin en üstünlerindendir. Büyük müctehid
idi. Imâm-ı a’zamın derslerini, sözlerini kitâblara geçiren budur. Adı, Muhammed
bin Hasen bin Abdüllah bin Tâvus bin Hürmüzdür. Bu Hürmüz, imâm-ı
a’zam Ebû Hanîfenin ceddi olup, Bagdâd sultânı idi. Hazret-i Ömerin elinde îmân
etmis idi. 135 [m. 752] senesinde Vâsıt sehrinde tevellüd, 189 [m. 805] senesinde Reyde
vefât etdi. 120, 133, 134, 137, 138, 144, 154, 155, 231, 234, 268, 269, 285, 293, 294,
301, 303, 304, 324, 325, 340, 413, 415, 439, 443, 444, 565, 566, 568, 576, 586, 595, 621,
625, 626, 630, 634, 636, 637, 786, 792, 801, 803, 806, 809, 821, 826, 830, 851, 857, 858,
– 1147 –
861, 862, 863, 865, 866, 868, 1020, 1028, 1076, 1089, 1094, 1111, 1137, 1178, 1194, 1196.
677 — MUHAMMED TARSÛSÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed bin
Ahmed bin Muhammed, Hanefî âlimlerindendir. 1117 [m. 1705] senesinde vefât
etdi. Birçok kitâblara hâsiyesi vardır. Tütün harâm degildir, derdi. 639.
678 — MUHAMMED ZÂHID “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Kâdî Muhammed
Zâhid-i Semerkandî, derin âlim ve veliy-yi kâmil idi. Rûh bilgilerinin mütehassısı
idi. Dokuzyüzotuzaltı 936 [m. 1530] senesinde Hisârın Vahs köyünde vefât etdi.
Önce çok riyâzet ve mücâhede yapdı ise de, Ubeydüllah-i Ahrâr “kuddise sirruh”
hazretlerinin teveccühü ile birinci sohbetinde kemâle kavusdu. Ya’kûb-i
Çerhî hazretlerinin kızının ogludur. (El-Hadâik-ul-verdiyye) kitâbında kerâmetleri
yazılıdır. (Silsile-tül’ârifîn) kitâbı meshûrdur. (Mesmû’ât-i mevlânâ kâdî Muhammed
Zâhid) kitâbı Mîr Abdülevvele âid olup, Süleymâniyye kütübhânesi
(Es’ad efendi) kısmında [1715] sayıda mevcûddur. (Hakîkat Kitâbevi) tarafından
1414 [m. 1993] de nesr edilmisdir.Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin fârisî sözleridir.
Yetisdirdigi Velîler arasında, hemsîresinin oglu mevlânâ Dervîs Muhammed,
bu silsilenin büyüklerindendir. 969, 1089, 1184.
679 — MUHAMMED ZIHNÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hâcı Zihnî efendi, Osmânlı
devleti me’ârif meclisi a’zâsından idi. [1262] de tevellüd, 1332 [m. 1914] senesinde
vefât etdi. Beglerbegi küplücesindedir. (Ni’met-i Islâm) kitâbı, (Kimyâ-i
se’âdet mukaddimesi) ile (Elmünkızü aniddalâl) tercemeleri meshûrdur. 462, 1067.
680 — MUHIBBULLAH-I MANKPÛRÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda,
Burhânpurda, seyh Muhammed bin Fadlullah sohbetine devâm ile halîfe olmus,
irsâda icâzet almıs iken, seyyid Muhammed Nu’mânın hizmetine devâm etmis,
burada Imâm-ı Rabbânînin ismini isiterek ve (Mektûbât)ı dinliyerek ask ve
sevk ile Serhende gelmisdir. Hizmet ederek, icâzet aldı. Mankpûra irsâda gönderildi.
401, 426, 906.
681 — MUHYIDDÎN-I ARABÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Ebû Bekr ibnü
Arabî ismi ile de meshûrdur. Sôfiyye-i aliyyenin büyüklerindendir. Adı seyh-i ekber
Ebû Bekr-i Muhammed bin Alîdir. 560 [m. 1165] da, Endülüsde Mürsiye kasabasında
tevellüd, 638 [m. 1240] de Sâmda vefât etdi. Büyük Velî ve müctehid
idi. Konyaya gelip, Sadreddîn-i Konevînin üvey babası oldu. Nakl etdigi bilgilerin
hepsi, birer vesîkadır. Devlet ve mevkı’ sâhiblerinden çok hediyye gelir, hepsini
fakîrlere dagıtırdı. Besyüzden fazla kitâb yazdı. Câhiller, buna zındık dedi.
Ibni Teymiyye gibiler kâfir dedi. Âlimler, Ârifler ise, veliy-yi kâmil oldugunu anladı.
(Fütûhât-i Mekkiyye)si dört büyük cild hâlinde 1393 [m. 1973] de Beyrutda
basılmısdır. 50, 79, 84, 90, 93, 94, 279, 388, 414, 458, 497, 696, 727, 736, 739, 750,
927, 928, 942, 947, 962, 968, 1037, 1117, 1136, 1164, 1193.
Ibn-ül-arabî ismi ile meshûr olan Kâdî Ebû Bekr ibn-ül-arabî baskadır. Ismi Muhammed
bin Abdüllahdır. Endülüsde 468 [m. 1076] de tevellüd etmis, 543 [m. 1149]
de Fasda vefât etmisdir. Mâlikîdir. 391, 431.
Muhyiddîn Muhammed bin Behâüddîn baska olup, (El-Kavl-ül-fasl) ismindeki
(Fıkh-ı ekber) serhı çok kıymetlidir. Bu serh, yeniden yazdırılıp 1979 da, Hakîkat
Kitâbevi tarafından Istanbulda basdırılmısdır. Dokuzyüzellialtıda vefât etmisdir.
1077.
682 — MU’ÎNÜDDÎN-I ÇESTÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Hindistânda yetisen
Evliyânın büyüklerindendir. Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyârın üstâdıdır. Hâce
Osmân-ı Hârûnîden Bagdâdda feyz alıp, Hâce hazretleri altıyüzonyedi 617 [m.
1220] senesinde vefât edinciye kadar hizmetinde bulundu. [1312] de Hindistânda
basılan (Enîs-ül-ervâh) kitâbında, hocasının sohbetini anlatmakdadır. Kitâb
otuzaltı sahîfe olup fârisîdir. Hâce Osmân-i Hârûnî, hâce Serîf-i Zendenînin, bu
– 1148 –
da Mevdûd-i Çestînin talebesidir. Mu’în-üd-dîn-i Çestî, [531] de tevellüd, 633 [m.
1235] senesinde Ecmîrde vefât etdi. Çest, Hirâta bir sâat mesâfede bir kariyyedir.
Imâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî “kuddise sirruh” hicretin binotuzüç [1033]
senesinde Ecmîr sehrine gitmisdi. Orada hâce Mu’înüddîn-i Çestînin kabrini ziyâret
etdi. (Hoca hazretleri merhamet eyledi. Ihsânda bulundu. Husûsî bereketlerinden
ziyâfetde bulundu. Çok konusduk. Esrâr açıldı. Bana, asker arasında kalmamak
için ugrasma! Allahü teâlânın rızâsına tâbi’ ol dedi) buyurdu. Kabre bakan
türbedârlar gelip, kabr üzerinden kaldırılmıs olan örtüyü hediyye verdiler. Kabûl
ederek, (Hâce hazretleri en yakın elbisesini bize ihsân etdi. Bunu kefenim olmak
için saklıyalım) dedi. Bir sene sonra, buna kefenlendi. 90.
683 — MUKÂTIL “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Imâm-ı Mukâtil bin Süleymân,
tefsîr âlimlerindendir. Belhde tevellüd edip, Mervde yetisdi. Basrada yerlesdi. 150
[m. 767] de orada vefât etdi. Tefsîri meshûr olup, Londrada basılmısdır. 391, 738.
684 — MÜNÂVÎ [veyâ Menâvî]: Abdürraûf-i Münâvî Sâfi’î âlimi idi. 924 [m.
1518] de tevellüd, 1031 [m. 1621] de Kâhirede vefât etdi. Çok kitâb yazdı. (Künûzüd-
dekâ’ık) kitâbı, [1285] de Istanbulda basılmısdır. Içinde onbin hadîs-i serîf
vardır. 398, 419, 420, 448, 458, 465, 469, 631, 633, 638, 726.
685 — MÜNÎB EFENDI: Hâce Muhammed Münîb efendi, Ayntablıdır. [1182]
de Istanbula geldi. Anadolu kâdî-askeri oldu. (Siyer-i kebîr) serhini türkçeye
terceme etmisdir. 1238 [m. 1823] senesinde Aydın Güzelhisârında vefât etdi. 786.
686 — MURÂD HÂN-I “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Sultân Murâd-ı Hüdâvendigâr,
Osmânlı pâdisâhlarının üçüncüsüdür. Sultân Orhânın oglu, Yıldırım sultân
Bâyezîdin babasıdır. 726 [m. 1326] da tevellüd etdi. Bursa vâlîsi oldu. Babası zemânında
altın para basılmasında hizmeti görüldü. 763 [m. 1362] de, pederi vefât
edince tahta çıkdı. Selçûkî devleti parçalanınca Ankarada bir devlet kuran Ehîlerin,
Konyadaki Karaman ogulları ile, Osmânlı aleyhine birlesdikleri isitilince,
763 de Ankarayı aldı. Lala Sâhin pâsayı ilk serdâr ve sadr-ı a’zam yapdı. Çorlu, Kesân,
Edirne, Gümülcineyi alıp Bursaya döndü. Bigayı aldı. Haçlı ordusu geldiginden
Rumeliye geçip (Sırp Sındıgı) muhârebesini kazandı. Tunaya kadar aldı. Ikiyüzbin
kisilik ikinci haçlı ordusu geldi. Kosova ovasında çetin savası kazandı.
Sırb Kralı Lazari ve kumandanları öldü. Sırb devleti yok edildi. 791 [m. 1389] de,
bir yaralı sırbın hâlini sorarken sehîd edildi. Bursada Çekirgede defn edildi. Dîni
bütün, âdil, merhametli, fazîletli idi. Otuzyedi gazâ etdi. 1080, 1155.
687 — MURÂD HÂN-III “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Islâm halîfelerinin yetmisyedincisi,
Osmânlı pâdisâhlarının onikincisidir. Ikinci Selîm hânın oglu, sultân
üçüncü Muhammed hânın babasıdır. 953 [m. 1546] de tevellüd, 1003 [m. 1595] de
vefât etdi. Türbesi Ayasofya câmi’i yanındaki, babası ikinci Selîm hân türbesinin
yanındadır. Selim hânın türbesinde kırkdört sandûka olup, üçüncü Murâd hânın
vâlidesi Nûr Bânû sultân ve iki pâdisâhın sâhzâdeleri ve kerîmeleri vardır. 1288 [m.
1871] de besinci baskısı yapılan (Fezleke-i Târîh-i Osmânî) kitâbında diyor ki: (Ikinci
Selîm hân, serâydaki yangında yanıp yeniden yapılan dâireleri ve hamâmı gezerken,
ayagı kayıp mermerler üzerine düsdü. Bu kazâ, ölümüne sebeb oldu.) Islâm
düsmânları, (Sarı Selîm hamâmda zevk, safâ yaparken serhos oldugundan düsüp
öldü) diye gençleri aldatıyorlar. Uydurma târîh kitâblarına da, bu yalan ve çirkin
iftirâları yazarak ecdâdımızı lekeliyorlar. Evlâdları, babalarına düsman yapıyorlar.
Hâlbuki, ikinci Selîm hân halvetiyye mesâyıhinden Süleymân Âmedîden
feyz almıs, sâlih müslimân idi. Murâd hânın türbesinde ellidört sandûka olup, Muhammed
hânın vâlidesi Safiyye sultân ve sâhzâde ve sultânlar buradadır. 982 [m.
1574] de halîfe oldu. Tûnusu aldı. Azerbaycânı, Tebrîzi aldı. Âlimleri çok severdi.
Naksibendî mesâyıhinden hâce Ahmed Sâdık Kâbilîden feyz alarak kemâle geldi.
Rasadhâne ve astronomik arastırmalar ile logaritma hesâbları yapdırdı. Toptası
tımarhânesini yapdı. Çok hayrât yapdı. Mescid-i harâma kârgir kubbeler yap-
– 1149 –
dırdı. Çok para sarf ederek su da getirtdi. Türkçe dîvânını Sems-üd-dîn-i Sîvâsî serh
etmisdir.
Murâd hânın vâlidesi Nûr Bânû sultân 991 [m. 1582] senesinde Üsküdârda
Zeyneb Kâmil çocuk hastahânesi yakınında bulunan Atîk Vâlide câmi’ini yapdırmısdır.
Iki minârelidir. Nûr Bânû sultân 991 [m. 1582] de vefât etmisdir. Bu câmi’in
artıklarından Dabaklar mescidini yapmısdır. Câmi’e yakın olarak bir de (Dâr-üssifâ)
mescidi yapdırmısdır. 267, 487, 1064, 1075, 1099, 1118, 1119, 1127, 1144,
1156, 1171.
688 — MURÂD HÂN-IV “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Islâm halîfelerinin seksenikincisi,
Osmânlı pâdisâhlarının onyedincisidir. 1018 [m. 1609] de tevellüd, 1049
[m. 1640] da vefât etdi. Babası, birinci Ahmed hânın türbesindedir. Kardesi ikinci
Osmân hân da buradadır. 1032 [m. 1623] de halîfe oldu. Yavuz gibi cesûr idi. Annesi
Mâhpeyker Kösem sultânın yardımı ile, is basına, kıymetli adamlar getirerek,
ortalıgı düzeltdi. Sâh Abbâs Bagdâdı alıp, otuzbin Ehl-i sünneti kadın, çocuk
ayırmadan kesdi. Sadr-ı a’zam hâfız Ahmed pâsa Bagdâdı geri aldı. Îrân askeri telef
oldu. Tütün, enfiye ve içkiyi yasak etdi. Kendi harbe giderek Tebrîzi geri aldı.
Ikinci def’a giderek Bagdâdı tekrâr aldı. Kâ’be-i mu’azzamayı yeniden yapdırdı.
Hâfız Ahmed pâsa, Fâtihde Malta çarsısındaki câmi’inin kıble dıvarı önündedir.
Murâd hân, Revân seferine çıkarken Kandillide bir serây yapılmasını emr eyledi.
1042 [m. 1632] de seferden dönüsde bu serâya yerlesdi. Burada Muhammed
adında oglu oldu. Yedi gece kandiller asılıp senlik yapıldı. Bu sebeble, buraya, Kandilli
denildi. Kandilli câmi’ini, 1165 [m. 1751] de birinci Mahmûd hân yapdırmısdır.
Birinci cihân harbinden sonra yeniden yapıldı. Topkapı serâyında Bagdâd köskünü
de yapdırdı. 1033 [m. 1623] de Kavaklardaki kal’aları yapdırdı. 347, 629, 632,
1062, 1132, 1133, 1136, 1144.
689 — MURÂD-I MÜNZÂVÎ “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Muhammed Murâd
bin Alî Kesmîrî, Istanbuldaki mesâyıhin büyüklerindendir. Buhârâda 1054 [m. 1643]
de tevellüd etdi. Sâm ve Hicâz taraflarında çok seyâhat etdi. Hindistânda Serhend
sehrinde Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinden feyz aldı. Kemâle erip hilâfetle
sereflendi. Sâmda yerlesip, bir medrese yapdı. 1092 [m. 1680] de Istanbula
geldi. Eyyûbde bes sene kalıp, Sâma ve hacca gitdi. 1120 [m. 1707] de Istanbula
geldi. Sultân Selîmde yerlesdi. Çorlulu Alî pâsa tarafından Bursaya sürüldü. 1129
[m. 1716] da tekrâr Istanbula gelip, Eyyûbde reîs-ül-etibbâ Nûh efendi yalısında
ikrâm edildi. 1132 [m. 1719] senesinde vefât etdi. Edirnekapı dısında, Münzevî câmi’i
karsısında, birinci sultân Mahmûd hân seyh-ül-islâmlarından Ahmed Ebül-hayr
efendinin kabri yanındaki türbesini ziyâret edenler, mubârek rûhundan feyz almakdadırlar.
Türkçe (Âdâb-ı tarîkatin-naksibendiyye) risâlesi meshûrdur. (El-müfredât-
ül-Kur’âniyye) tefsîri çok kıymetlidir. Tefsîrler, arabî, fârisî ve türkce bir
aradadır. Ebül-hayr efendi 1154 [m. 1741] senesinde vefât etmisdir. 666. cı sırada
Muhammed Murâd bin Abdüllah Kazânî ismine bakınız! 1081.
690 — MURÂD MOLLA “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Dâmâd zâde Murâd efendi,
Istanbulda Çarsambada 1189 [m. 1775] da bir tekke ve bir büyük kütübhâne yapmısdır.
[1332] deki sayımda, burada [2276] kıymetli kitâb vardı. 248, 271, 1144, 1145.
691 — MURÂD PÂSA: Nemçe, ya’nî Avusturya muhârebesinden basarı ile dönünce,
1015 [m. 1605] de Sadr-ı a’zam oldu. Üçüncü Muhammed hânın son senesi
1012 [m. 1602] de Sâh Abbâsa yenilen ordunun kaçakları, hurûfî kızılbasları ile
birlikde Celâlî ısyânı çıkardılar. Bu ısyân Anadolunun yarısına yayıldıgından,
Murâd pâsa, 1017 [m. 1607] de bunların üzerine yürüdü. Reîsleri Canpolad, Kalenderzâde
ve Kara Saîd gibi sakîleri ve otuzbinden ziyâde kızılbası, çogunu kuyulara
gömerek öldürdü. Dogu Karahisârdaki yuvalarını da basarak, yüzbin âsiyi
imhâ etdi. 1019 [m. 1610] da Îrâna yürüdü. Zafer kazandıkdan sonra, hastala-
– 1150 –
narak 1020 [m. 1610] senesinde vefât etdi. Istanbula getirilip medresesine defn edildi.
Doksan yasında idi. Gayretli, dindâr, Naksibendî idi. Üçyüzondokuzuncu
[319] sırada Fâtih ismine bakınız! 1100.
692 — MÜRRE “rahmetullahi teâlâ aleyh”: Resûlullahın yedinci babasıdır.
Kâ’bın ogludur. 390, 1127, 1129.
693 — MÛSÂ “aleyhisselâm”: Büyük Peygamberdir. Benî Isrâîle gelen Resûldür.
Avrupalılar, buna Möise, Mose der. Ya’kûb aleyhisselâmın soyundandır. Imrân
adında bir zâtın ogludur. Yûsüf aleyhisselâmdan sonra, Benî Isrâîl, Mısrda çogaldı.
Dinlerine sarılıp, ibâdet ederlerdi. Fekat, zulm ve hakâret görürlerdi. Îsâ aleyhisselâmdan
bir rivâyete göre, binyediyüzbes [1705] sene önce, Mûsâ “aleyhisselâm”
tevellüd etdi. Annesi bunu bir besige koyup, Nil nehrine bırakdı. Besik
Fir’avnın serâyı önünden geçerken, Fir’avnın zevcesi (Âsiye) bunu alıp büyütdü.
Kırk yasına gelince, akrabâlarını ögrenip, onların yanına gitdi. Kendisinden üç yas
büyük olan Hârûn ile bulusdu. Birgün, bir Mısrlı kâfirin [kıptînin], Benî-Isrâîlden
birine iskence etdigini gördü. Kurtarırken, kıptî öldü. Korkup, Medyen sehrine gitdi.
Orada Su’ayb aleyhisselâmın kızı ile evlendi. Ona, on sene hizmet etdi. Mısra
dönmek için yola çıkdı. Yolda Tûr dagında, Allahü teâlâ ile konusdu. Mısra gelip
Fir’avnı dîne da’vet etdi, Benî Isrâîle serbestlik verilmesini istedi. Fir’avn kabûl
etmedi. (Mûsâ büyük sihrbâzdır. Bizi aldatıp, memleketimizi elimizden almak istiyor)
dedi. Yanındaki vezîrlere sordu. Onlar da, (Sihrbâzları topla, onu maglûb
etsinler) dediler. Sihrbâzlar geldiler. Mısr halkı önünde, ipleri yere atdılar. Her ip,
yılan görünüp, Mûsâ aleyhisselâma dogru yürüdü. Mûsâ “aleyhisselâm” asâsını yere
bırakdı. Büyük yılan oldu. Ipleri yutdu. Sihrbâzlar sasırdı. Îmân etdiler. Fir’avn
kızdı. (O, sizin ustanız imis. Ellerinizi, ayaklarınızı kesecegim. Hepinizi hurma dallarına
asacagım) dedi. (Biz Mûsâya inandık. Onun Rabbine sıgınıyoruz. Yalnız
Onun afv ve merhametini isteriz) dediler. Kâfirlerin suları kan oldu. Kurbaga yagdı.
Cild hastalıkları ve üç gün karanlık oldu. Fir’avn, bu mu’cizeleri görünce korkdu.
Izn verdi. Mûsâ aleyhisselâm, Benî Isrâîl ile, Mısrdan çıkıp, Kudüse dogru giderken,
Fir’avn pismân oldu. Askerleri ile arkalarına düsdü. Süveys körfezi açılıp,
mü’minler karsıya geçdi. Fir’avn geçerken, deniz kapandı. Fir’avn askeri ile birlikde
boguldu. Benî Isrâîl, yolda öküze tapanları gördüler. (Biz de böyle tanrı isteriz)
dediler. Mûsâ aleyhisselâm, (Allahdan baska ma’bûd yokdur. Allah sizi
kurtardı) dedi. Sonra Tîh çölüne düsdüler. Yolu sasırdılar. Aç ve susuz kaldılar.
Gökden (Men) ve (Selva) inerdi. Bunları yirlerdi. Asâsı ile yere vurdu. Su çıkdı.
Bundan içerlerdi. (Helva ile etden bıkdık. Bakla, sogan gibi seyler isteriz) dediler.
Mûsâ aleyhisselâmı gücendirdiler. Bunun için, kırk sene çölde kaldılar. Mûsâ
“aleyhisselâm”, Hârûn “aleyhisselâm”ı vekîl bırakıp, Tûr dagına gitdi. Orada
kırk gün ibâdet etdi. Allahü teâlânın kelâmını isitdi. (Tevrât) kitâbı kendisine indirildi.
Tîh çölünde, Sâmirî adında bir münâfık, herkesdeki altınları, süs esyâsını
eritip, bunlardan bir buzagı yapdı. (Mûsânın ilâhı budur. Buna tapınız!) dedi.
Tapmaga basladılar. Hârûn aleyhisselâmı dinlemediler. Mûsâ “aleyhisselâm” Tûrdan
gelip bu hâli görünce çok kızdı. Sâmirîye la’net etdi. Kardesinin sakalından tutup
darıldı. Pismân olup kendisine yalvardılar. (Tevrât)a göre ibâdet etmege basladılar.
Mûsâ “aleyhisselâm” ümmeti ile Lût gölünün cenûb tarafına geldi. (Üc bin
Unk) adında bir melik ile harb etdi. Serî’a nehri sarkındaki yerleri ele geçirdi. Erîha
sehri karsısındaki daga çıkdı. Ken’ân ilini uzakdan gördü. Yerine Yûsa’ aleyhisselâmı
halîfe bırakıp, yüzyirmi [120] yasında, orada vefât etdi. Erîha sehrini, sonra
Kudüsü, Amâlika kâfirlerinden Yûsa’ “aleyhisselâm” ele geçirdi. Yûsa’ “aleyhisselâm”,
Mûsâ aleyhisselâmın hemsîresinin ogludur. Yûsüf aleyhisselâmın soyundan
olan (Nûn)un ogludur. Mısrda dünyâya gelmisdir. Istanbula geldigi ma’lûm degildir.
Mûsâ aleyhisselâmdan yirmiyedi sene sonra, yüzyirmiyedi [127] yasında vefât
etdi. Kabri Nablüs sehrinde veyâ Halebe yakın Me’arre sehrinde veyâ Istan-
– 1151 –
buldadır. Hıristiyanlar buna Yesû’ diyor.
(Hadîka-tül-cevâmi’) de diyor ki: (Istanbulda, Beykoz tepelerinden birinde
ziyâret edilmekde olan kabrin, Yûsa’ Nebî oldugu söyleniyor ise de, târîhî bilgilere
uygun degildir. Bir Velî veyâ havârîlerden birinin kabri olabilir. Böyle ise, yine
kıymetlidir. Yûsa’ Nebînin kabri olup olmadıgını kesin olarak söylemek câiz degildir.
Buradaki mescidi, 1169 [m. 1755] da üçüncü Osmân hânın sadr-ı a’zamı Muhammed
Sa’îd pâsa yapdırdı. Mescidde sık sık mevlid okunur. Dinlemege akın akın
gidilirdi. Çok toplanıldıgından, üçüncü Selîm hân, fitneye sebeb olmamak için, burada
mesâyıhın zikr yapmasını men’ ve yalnız mevlid okunmasına izn verdi.)
Mûsâ aleyhisselâmdan sonra yine bozuldular. Yetmisbir fırkaya ayrıldılar.
Tevrâtı degisdirdiler. (Talmud) denilen din kitâbı yazdılar ki, (Misnâ) ve (Gamârâ)
diye iki kısmdır. (Mîzân-ül-mevâzîn) kitâbı, yehûdîlerin ve hıristiyanların ellerindeki
Tevrât ve Incîl dedikleri kitâbların Allah kelâmı olmadıklarını isbât
etmekdedir. Kitâb fârisîdir. Hakîkat Kitâbevi tarafından basdırılmısdır. Ikiyüzelliyedinci
sahîfesinde diyor ki, (Yehûdî i’tikâdına göre, Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma,
Tûr dagında Tevrât kitâbını verdigi gibi, ba’zı ilmleri de ilhâm eylemis. Mûsâ,
bu ilmleri Hârûna, Yûsa’a ve El-Ye’âzâra bildirmis. Bunlar da, sonra gelen peygamberlere
ve nihâyet mukaddes Yehûdâya bildirmisler. Bu da, mîlâdın ikinci asrında,
bu ilmleri, kırk senede, bir kitâb hâline getirmis. Bu kitâba (Misnâ) denilmis.
Mîlâdın üçüncü asrında Kudüsde ve altıncı asrında Bâbilde Misnâya birer serh
yazılmıs. Bu serhlere (Gamârâ) denilmis. Misnâ ile iki Gamârâdan birini, bir kitâb
hâline getirip, bu kitâba (Talmud) demislerdir. Kudüs Gamârâsından meydâna
gelen Talmuda (Kudüs Talmudu), Bâbil Gamârâsından meydâna gelene (Bâbil
Talmudu) demislerdir. Hıristiyanlar bu üç kitâba düsmandır. Bu düsmanlıklarının
sebeblerinden birisi, Îsâ aleyhisselâmı asmak için hâzırladıkları çarmıhı tasıyan
ve çarmıha gerilme hâdisesinde bulunan Sem’un, Misnâyı rivâyet edenler arasındadır
derler. Talmudda müslimânların inandıgı seyler de bulundugu için, hıristiyanlar,
müslimânları bu bakımdan da inkâr ediyorlar.) Yehûdîler kendi din
adamlarına (Haham) derler. El-Ye’âzâr, Suayb aleyhisselâmın oglu idi. 22, 43, 64,
92, 99, 105, 356, 370, 372, 379, 389, 448, 452, 482, 488, 501, 522, 545,, 693, 694, 695,
714, 715, 908, 913, 1034, 1044, 1082, 1101, 1105, 1106, 1110, 1126.