SATRANÇ Iki kişi arasında, altmış dört kareye bölünmüş dört köşe tahta üzerinde onaltışardan otuz iki taşla oynanan, yargıya ve zekâya dayanan bir oyun Satranç, eskiden beri düşünmesini ve zihnini işletmesini seven kimselerin zevk aldığı bir oyundur
Bazı tarihçilere göre satrancı ilk defa, Truva'nın kuşatılması sırasında askerlerin oyun oynayıp vakit geçirmeleri için Palamides adında bir komutan bulmuştur
Arap kaynaklarına göre, satranç, Hindistan'da genç bir prense ders veren bir Brahman rahibi tarafından, kralların bile tek başına hiç bir şey yapamayacağını, başkalarının yardımına muhtaç olacağını göstermek için düzenlenmiş bir oyundur Bu oyun çok beğenilir ve rahibe bir ödül verilmek istenir Rahip, satrancın her karesi için bir öncekinin katıolan sayıda buğday tanesi verilmesini rica eder Ancak hesabı yapılınca altmış dört karenin katlarına isabet eden buğday tanelerinin bütün dünya kıtalarının yetmiş altı kat daha geniş toprak parçasına buğday ekilse, bunların toplam ürünü kadar tuttuğu hesaplanır
Satranç oynamanın Islâmî hükmü onun kumar sayılıp sayılmaması ile yakından ilgilidir Islâm fakihleri kumar çeşitlerinin haramlığı konusunda görüş birliği içindedir Çünkü Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulur: "Sana şarabın ve kumarın hükmünü sorarlar De ki: Bu ikisinde büyük bir günah ve insanlar için bazı faydalar vardır Ancak bunların günahı, kazandıracağı faydadan daha büyüktür" (el-Bakara, 2/219) Kendisinde, oynayanlardan bir taraf için kazanç, diğer taraf için zarar bulunan her oyun haram kılınan kumar niteliğindedir Bu, tavla, satranç ve benzeri oyunlardan olabilir Günümüzde yaygın olan piyango oyunları da bu kapsama girer Bunların bir hayır amacı taşıması veya mücerret kazanç için oynanması, hükmü değiştirmez Bunlardan elde edilen kazanç (habis, pis, kirli) kazanç" sayılır Hadiste:" Âllah temizdir, ancak temiz olanı sever" (Müslim, Zekat, 64; Tirmizî, Tefsîru Süre, 3/26) buyurulmuştur
Satranç haram olan kumara vesile yapılarak oynanırsa, haram olduğunda fukahanın icma'ı vardır Çünkü harama alet olmuştur Harama alet olan şey ise haramdır Ama kumar sayılacak bir şekilde oynanmıyorsa, yâni araya bir şeyler koymadan, sırf zihin jimnastiği olmak veya yarışma yapmak için oynanıyorsa, bu konuda Islâm hukukçuları farklı görüşler belirtmişlerdir
Şiîlerden Imamıyye ve Zeydiyye'ye göre, ne şekilde oynanırsa oynansın, satranç, haramdır (el-Huliyy, Şeraiul-Islâm, II, 9; Ibn Miftâh, Şerhul-Ezhâr, IV, 383)
Hanbeli hukukçuların sahih olan görüşü de satrancın her ne olursa olsun haram olduğu şeklindedir Ancak Hanbelîlerin diğer görüşüne göre, oynarken araya bir şey konmazsa, farzı terke ve haramı işlemeye sebep olmazsa satranç oynamak mekruhtur Buna bağlı olarak satranç aletini alıp satmak da haramdır (Ibn Kudame, el-Muğnî, IX, 171)
Hanefî ve Malıkilere göre satranç tahrimen mekruhtur yani harama yakındır (el-Bâci, el-Münteka, VII, 278; Ibn Abidin Haşiyesi, VI, 394)
Haram olduğunu söyleyenler şu delilleri ileri sürüyorlar:
Ey iman edenler; şarap, kumar, dikili taşlar (putlar), fal okları şeytan işi birer pisliktir Bunlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz Şeytan şarap ve kumar yolu ile aranıza düşmanlık ve kin sokmak, sizi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak istiyor Artık vazgeçtiniz değil mi?" (el Maide, 5/90-91) âyetine göre satranç haramdır Bu âyetin tefsirinde Imam Kurtubî şöyle der: "Bu âyet kumara alet olsun, olmasın tavla ve satranç oynamanın haram olduğuna delâlet etmektedir Çünkü Allah Teâlâ şarabı haram kıldığı zaman, Ey iman edenler, şarap, kumar, dikili taşlar, fal okları şeytan işi birer pisliktir Bunlardan kaçının ki kurtuluşa eresiniz" buyurdu Bunun gerekçesi olarak da şunu gösteriyor: "Şeytan şarap ve kumar yolu ile aranıza düşmanlık ve kin salmak, sizi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak istiyor " Demek ki azı, çoğunu yapmaya sevkeden, oynayanlar arasına kin ve düşmanlık girmesine sebep olan ve Allah'ın zikriyle namazdan alıkoyan her oyun, aynen şarap içmek gibidir Bu da o oyunun haram olmasını gerektirir Şayet, "şarap içmek sarhoşluk verir ve içen namazı kılmaya güç yetiremez Tavla ve satranç oynamakta bu yoktur" denilirse buna şöyle cevap verilir: "Allah, şarapla kumarı, haram olma bakımından aynı manâ içine aldı ve insanlar arasında kin ve düşmanlık salmak, Allah'ın zikri ile namazdan alıkoymak gibi vasıf larla vasıf ladı Şu bilinen bir şeydir ki şarap sarhoşluk verir, fakat kumar sarhoşluk vermez Ancak mahiyetleri değişik olmakla beraber, Allah katında bu ikisi haram olmak bakımından aynı seviyededir
Aynı şekilde şarabın azı sarhoşluk vermez Nitekim tavla ve satrancı oynamak da sarhoşluk vermez Sonra da şarabın çoğunun haram olduğu gibi azı da haram olur Bu durumda sarhoşluk vermese dahi tavla ve satranç oynamak şarap gibi haramdır Bunlarla oyuna başlandığında insana gaflet gelir Kalbi etkisi altına alan bu gaflet, bir tür sarhoşluk verir Şarap sarhoşluk vermek suretiyle namazdan alıkoyduğu için haram olmaktadır; Tavla ve satranç oynamak da önce insanı gaflete sevkedip oyalamakta ve dolayısıyla namazdan alıkoymaktadır" (Kurtubî, el-Cami' li Ahkamil-Kur'an, VI, 291)
Ebû Bekr b el-Esrem, el-Cami' isimli eserinde Vâsile b el-Eska' (ra)'dan şu hadisi rivayet eder: Rasûlüllah (sas):
"Her gün ve gecede Cenabı Hak mahlûkatına üç yüz altmış defa (rahmet) nazarıyla bakar "Şah" diyenlerin bu bakıştan nasibi yoktur" buyurur
Bilindiği gibi satrançtaki taşlardan birisinin adı şahtır ve oynanırken sık sık "şah!" kelimesi kullanılır
Deylemî, Enes (ra)'den Rasûlüllah (sas)'in şöyle buyurduğunu rivayet eder: "Satranç oynayan mel'undur"
Bu konuda hadis olarak nakledilen başka sözler de vardır, ancak bunların sıhhati şüpheli görülmektedir Zira satranç Rasûlüllah (sas) döneminde bilinmiyordu O, Sahabe döneminde ortaya çıktı (Ibn Hacer el Heytemi, ez-Zevâcir, II/320)
Ibn Ebî Şeybe, Ibnül-Münzir ve Ibn Ebî Hatim, Hz Ali'nin şöyle dediğini rivayet etmişlerdir: "Tavla ve satranç kumardandır" (ez-Zuhayli, el-Fıkhul-Islâmî, Dımaşk 1985, III, 572-573)
Abd b Humeyd de Hz Ali'nin şu sözünü rivayet etmiştir: "Satranç acem (Arab olmayan)ların kumarıdır" (Şevkânî, Neylül-Evtâr, VIII, 108)
Ebû Mûsa el-Eş'arî şöyle demiştir: "Hatalı kişiden başkası satranç oynamaz"
Ibn Abbas'a sorulduğunda şöyle dedi: "O, kumarın en şerlisidir" (Ibn Hacer, ez-Zevâcir, II, 321)
Satranç konusunda rivayet edilenlerin en sıhhatlisi Hz Ali'den rivayet edilenlerdir (Ibn Kudâme, el-Muğnî, IX, 121)
Şafiîlere göre satranç tenzihen mekruhtur, haram değildir Mezhebin sahih görüşü budur Bunlara göre satranç tavladan hafiftir Tavlanın özünde, fal oklarında olduğu gibi, atmak vardır Satrançta ise düşünme temel esastır Bu da savaş taktiğini öğrenmekte faydalıdır Yine Şafiîlere göre satranç aletini alıp satmak mekruhtur (Nevevi, el-Mecmu', IX, 244; Ibn Hacer, ez-Zevâcir, II, 326)
Zahirîler'de satranç mubahtır Ibn Hazm, satranç hakkında nakledilen rivayetlerin sıhhatini kabul etmemektedir (Ibn Hazm, el-Muhallâ, IX, 55-61)
Müfessir Alûsî ise, tavla ve satrancın, hatta çocukların oynadığı ceviz, bilye, bezik ve kur'a oyununu kazanma ve kaybetme duygularını hortlattığı için haramdır ve kumarın bir çeşididir (Alûsî, Ruhul-Meanî, II,114) demektedir
Hanefîlerden Imam Ebû Yusuf'a göre de satranç mubahtır (Ibn Abidin Haşiyesi, VI, 394)
Hanefilere göre Ibn Abbas, Ebû Hureyre, Ibn Sîrîn, Hişam b Urve, Saîd b el-Müseyyeb ve Saîd b Cübeyr gibi Sahabe ve Tabiîn satrancı mubah görmüşlerdir (Yusuf el-Kardavî, el-Helâl vel-Harâm fil-Islâm, s 217)
Malıkîlerden Ibn Kudâme, Şafiîlerin "savaş taktiğini öğretir" şeklindeki ifadelerini şöyle reddediyor: "Satranç oyununda böyle bir maksat yoktur Oynayanların çoğu ya sırf oyalanmak veya kumar kastıyla oynarlar
"Satrançta temel esas savaş taktiğini öğretmektir" Sözlerine şu cevabı veririz: "Böyle bir kasıt olmayıp sadece insanı bol bol meşgul edip Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymaktan başka bir faydası yoktur" (Ibn Kudâme, el-Muğnî; IX, 171)
Satrancı mekruh ve mubah görenler de bunun için bir takım şartlar ileri sürmektedirler Bu şartlara uymadığı takdirde onlara göre de haramdır:
1- Hanbelîler gibi, haramlığına inanan birisi için, harama yardımcı olduğundan dolayı haramdır
2- Oynarken namazı geçirmemek gerekir Çünkü bu çeşit oyunlar vakit hırsızıdır Namaz geçirmeye sebep olursa, bu, haram olur
3- Düşük karakterli kimselerle oynanmamalıdır
4- Kin, düşmanlık ve yalan yere yemin etmeye sebep olmamalıdır
Oyun heyecanına kapılıp sövmekten, çirkin sözler söylemekten kaçınılmalıdır (Ibn Hacer, ez-Zevâcir, II, 326-327)
__________________
